"Τη γλώσσα ή τη θρησκεία". Ένας μύθος για την τουρκοφωνία των χριστιανών της οθωμανικής Ανατολής

Τη γλώσσα ή τη θρησκεία!

Αριστερά: Επιγραφή στον Ναό του Αρχαγγέλου Μιχαήλ στη Σύλλη Ικονίου  (από "KARAMANLIDES - ΚΑΡΑΜΑΝΛΙΔΕΣ...") - Δεξιά: Πιστοποιητικό Βαπτίσεως από το Γκιολτζούκ της Καππαδοκίας (ΓΑΚ - Αρχεία Ν. Καβάλας). 

Το διαβάζουμε συνεχώς σε έντυπα και σε ιστοσελίδες με προσφυγική κυρίως και θρησκευτική θεματολογία και το ακούμε να επαναλαμβάνεται σε πολιτιστικές εκδηλώσεις: «Σε κάποιες περιοχές της Μικράς Ασίας οι Τούρκοι εισβολείς επέβαλαν στους κατακτημένους ελληνικούς πληθυσμούς να διαλέξουν ανάμεσα στη γλώσσα και στη θρησκεία τους. Οι πρόγονοί μας προτίμησαν να κρατήσουν τη θρησκεία τους και έτσι απαρνήθηκαν την ελληνική γλώσσα τους».

Πρόκειται για τη γνωστή ιστορία - μύθο που εμφανίζει την τουρκοφωνία των χριστιανικών πληθυσμών της οθωμανικής Ανατολής ως στοιχείο που τους επιβλήθηκε διά της βίας και οδήγησε στην απώλεια του φυσικού εθνικού χαρακτηριστικού τους, που ήταν η ομιλία της ελληνικής γλώσσας.

Οι τουρκόφωνοι χριστιανικοί πληθυσμοί ήταν εγκατεστημένοι κυρίως στην Καππαδοκία και στο δυτικό Πόντο (περιοχές Πάφρας, Σαμψούντας, Αμάσειας κ.ά.). Από τους 795 οικισμούς του Πόντου που μελετήθηκαν από το Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών (ΚΜΣ), βρέθηκαν 612 ελληνόφωνοι και 183 τουρκόφωνοι, δηλ. σχεδόν το ένα τέταρτο. Πολύ μεγαλύτερο ήταν το ποσοστό των τουρκόφωνων στην Καππαδοκία: Στις αντίστοιχες έρευνες του ΚΜΣ για 81 κοινότητες της Καππαδοκίας, οι 49 βρέθηκαν τουρκόφωνες και οι 32 ελληνόφωνες, ενώ σύμφωνα με τις μελέτες της Ευαγγελίας Μπαλτά για τους «καραμανλήδες» (τους τουρκόφωνους της Καππαδοκίας), από τα 86 χριστιανικά χωριά της περιοχής, τα 60 μιλούσαν τουρκικά.  

Στην Απογραφή του 1928 καταμετρήθηκαν 103.642 τουρκόφωνοι πρόσφυγες (ποσοστό 1,67% επί ελληνικού πληθυσμού), με τους περισσότερους να είναι κατανεμημένοι στους νομούς της Μακεδονίας: 70.032, περίπου το 5% του πληθυσμού της, εκ των οποίων οι 8.413 στο Νομό Καβάλας.

Για το ζήτημα της τουρκοφωνίας εγείρονται εύλογα ερωτήματα: γιατί κάποιοι πληθυσμοί αφομοιώθηκαν γλωσσικά από τον κατακτητή, πότε έγινε αυτό και υπό ποιες ιστορικές συγκυρίες, ποια ήταν η προηγούμενη γλώσσα τους κ.ά. Όμως δεν έχουν σχέση με το παρόν σημείωμα (άλλωστε τεκμηριωμένες απαντήσεις σ’ αυτά δεν έχουν δοθεί).

Το βέβαιο είναι ότι η τουρκική γλώσσα αποτελούσε στίγμα γι’ αυτούς τους πληθυσμούς και πηγή ντροπής, ιδιαίτερα μετά την ανταλλαγή των πληθυσμών και την εγκατάστασή τους στην Ελλάδα. Σε πολλές περιπτώσεις οι ελληνόγλωσσοι σύνοικοι πληθυσμοί αντιμετώπιζαν ρατσιστικά τους τουρκόφωνους, ως κατώτερους ή καθυστερημένους και ως άτομα αμφισβητούμενης εθνικής καθαρότητας ή μειωμένης εθνικής συνείδησης.

Προκατάληψη και διακρίσεις παρατηρούνταν ακόμη και μέσα στις ίδιες τις εθνοτικές ομάδες. Για παράδειγμα, πολλοί Πόντιοι θεωρούσαν ότι οι «Μπαφραλήδες δεν ήταν κανονικοί Πόντιοι», αφού δε γνώριζαν την ποντιακή διάλεκτο ή την ελληνική γλώσσα. Οι ίδιοι οι τουρκόφωνοι, αντιμετωπίζοντας δυσκολίες στην επικοινωνία τους με άλλες ομάδες, αισθάνονταν μειονεκτικά και συχνά θεωρούσαν τη γλώσσα τους ως «κουσούρι» που έπρεπε να εξαλειφθεί.

Όλα αυτά μπορούν να εξηγήσουν τη λειτουργία και την ευρεία διάδοση του μύθου της τουρκοφωνίας. Ο μύθος απενοχοποιεί και εν τέλει δικαιώνει τους τουρκόφωνους ορθόδοξους πληθυσμούς, αφού με την δήθεν επιλογή τους (της θρησκείας, εις βάρος της γλώσσας), ουσιαστικά διέσωσαν το πιο ουσιώδες στοιχείο της εθνικής τους ταυτότητας, την ορθόδοξη χριστιανική πίστη τους, και έτσι διατήρησαν και την ελληνικότητά τους.

Ο μύθος του διλήμματος «θρησκεία ή γλώσσα» αναμφίβολα απηχεί ιστορικά βιώματα και εκφράζει ψυχολογικές ανάγκες των τουρκόφωνων πληθυσμών. Στην κατασκευή του όμως και κυρίως στην προβολή του έπαιξαν ρόλο οι διανοούμενοι που απηχούσαν τις θέσεις της Εκκλησίας και οι εκφραστές της αλυτρωτικής πολιτικής του ελληνικού κράτους. Για τους πρώτους, ο μύθος σήμαινε ότι η ορθόδοξη χριστιανική πίστη ταυτίζεται με την ελληνική εθνική ταυτότητα και ότι, συνεπώς, αν χάσεις τη θρησκεία σου, τότε χάνεις και την εθνική σου ταυτότητα (ενώ η γλώσσα σου μπορεί να αλλάξει, χωρίς να μεταβληθεί ουσιαστικά η εθνική σου υπόσταση). Για τους δεύτερους, τους εκφραστές της ελληνικής πολιτικής στα τέλη του 19ου – αρχές 20ού αιώνα, ο μύθος σήμαινε ότι οι τουρκόφωνοι ορθόδοξοι πληθυσμοί μπορούν άνετα να ενταχθούν στα ελληνικά αλυτρωτικά σχέδια και να τα υποστηρίξουν, αφού αποτελούν μέρος του ελληνικού έθνους.

Βιβλίο στο "Μουσείο
Προσφυγικού Ελληνισμού"
της Καβάλας

Όπως προαναφέραμε, με τον ερχομό τους στην Ελλάδα οι τουρκόφωνοι βίωσαν έντονα την περιφρόνηση των γηγενών, περισσότερο από τους υπόλοιπους πρόσφυγες, και σε πολλές περιπτώσεις έγιναν αποδέκτες της υποτιμητικής κριτικής του Τύπου και των πολιτικών του αντιβενιζελικού στρατοπέδου. Ωστόσο, σε πολιτικό επίπεδο η ελληνικότητα των τουρκόφωνων προσφύγων δεν αμφισβητήθηκε. Η τουρκοφωνία τους αντιμετωπίστηκε ως πολιτισμικό πρόβλημα που έπρεπε και μπορούσε να θεραπευτεί με τα μέσα της παιδείας, ποτέ όμως ως εθνική απειλή. Έτσι δόθηκε μεν έμφαση στο ζήτημα του γλωσσικού εξελληνισμού τους (π.χ. με τη δημιουργία νυχτερινών σχολείων για τους ενήλικες τουρκόφωνους), όμως δεν εφαρμόστηκαν εναντίον τους μέτρα καταπίεσης και καταστολής, όπως έγινε με άλλες γλωσσικές ομάδες (κυρίως με τους σλαβόφωνους).

Από τους τουρκόφωνους πρόσφυγες πολλοί δεν έμαθαν ποτέ την ελληνική γλώσσα. Στην εποχή μας οι απόγονοί τους, της τρίτης και τέταρτης γενιάς, όχι μόνο αγνοούν την τουρκική, αλλά νιώθουν και την ανάγκη να «απολογηθούν» για την τουρκοφωνία των παππούδων τους. Αυτό δείχνει η συνεχής προβολή της ιστορίας - μύθου για το δίλημμα «γλώσσα ή θρησκεία», μιας ιστορίας που δε βασίζεται σε κανένα ιστορικό τεκμήριο και που φαντάζει απίθανη μέσα στο πλαίσιο της οθωμανικής πραγματικότητας.

*Κείμενο δημοσιευμένο στη "Μνήμη" του Συλλόγου Μικρασιατών Ν. Καβάλας, φ. 19 (Σεπτ. 2015).