Η βρύση (της οδού Γαλλικής
Δημοκρατίας) είχε τη δική της ιστορία…
Ένα
ενδιαφέρον δημοσίευμα του κ. Μάκη Λιόλιου για την οθωμανική βρύση της οδού
Γαλλικής Δημοκρατίας και η συνοδευτική φωτογραφία της μαρμάρινης επιγραφής της (στην τοπική εφημερίδα “Εβδόμη”,
φύλλο 5ης Μαΐου 2008)* υπήρξε η αφορμή για το παρόν κείμενο.
Η μαρμάρινη ενεπίγραφη πλάκα, που έχει πλέον αποκολληθεί και βρίσκεται στην κατοχή ιδιώτη, είναι γραμμένη στην παλαιοτουρκική - οθωμανική - αραβοπερσική γραφή. Στη σύγχρονη τουρκική αποδίδεται: “Giride Hanyali Hayder Ağa zade olub Tasöz müdiri Ibrahim Asfa Beğin seyratidir, 1294” και σημαίνει: “Είναι αξιοθαύμαστο έργο του Ιμπραχήμ Ασφά, διοικητή της Θάσου, που ήταν γιος του Χαϊντέρ Αγά, από τα Χανιά της Κρήτης, 1877”.[1]
Η μαρμάρινη ενεπίγραφη πλάκα, που έχει πλέον αποκολληθεί και βρίσκεται στην κατοχή ιδιώτη, είναι γραμμένη στην παλαιοτουρκική - οθωμανική - αραβοπερσική γραφή. Στη σύγχρονη τουρκική αποδίδεται: “Giride Hanyali Hayder Ağa zade olub Tasöz müdiri Ibrahim Asfa Beğin seyratidir, 1294” και σημαίνει: “Είναι αξιοθαύμαστο έργο του Ιμπραχήμ Ασφά, διοικητή της Θάσου, που ήταν γιος του Χαϊντέρ Αγά, από τα Χανιά της Κρήτης, 1877”.[1]
Η
βρύση χρονολογείται λοιπόν στα 1877,
πριν 140 χρόνια, πρόκειται συνεπώς για μία από τις παλαιότερες που είχαν
κατασκευαστεί στις εκτός των τειχών ανατολικές περιοχές της πόλης. Πώς
προκύπτει η εικασία; Σύμφωνα με όλες τις διαθέσιμες πηγές, μέχρι και τη
δεκαετία του 1870 το σύνολο σχεδόν του μουσουλμανικού πληθυσμού της Καβάλας διέμενε
ακόμη στην περιτειχισμένη χερσόνησο της Παναγίας. Οι εκτός των τειχών
ανατολικές περιοχές της πόλης, οι κατεξοχήν μουσουλμανικές οικιστικές ενότητες,
άρχισαν να οικοδομούνται στα 1870-1880.
Στον πρώτο τόμο του Οθωμανικού Κτημοτολογίου του καζά της Καβάλας, του έτους 1885, αναφέρονται οι μαχαλάδες της παλιάς πόλης και μόνο πέντε νέες συνοικίες ή τοποθεσίες: Η χριστιανική συνοικία του Αγίου Ιωάννου, ο μικτός συνοικισμός Τσαϊλάρ (Ποταμούδια), το προάστιο του Καρά Ορμάν, ο Γύφτικος Μαχαλάς, που βρισκόταν στην περιοχή του Αγίου Γεωργίου, και η συνοικία Γενή Μαχαλέ, που μας ενδιαφέρει.
Αυτή εκτεινόταν δυτικά από τις Καμάρες και κατά μήκος των σημερινών οδών Ελληνικής και Γαλλικής Δημοκρατίας. Η ονομασία της (Γενή μαχαλέ = Νέα συνοικία) ίσως να υποδηλώνει ότι ήταν ο πρώτος εκτός της Παναγίας μουσουλμανικός μαχαλάς της Καβάλας. Όλα αυτά μας οδηγούν στη σκέψη ότι η βρύση του 1877 αποτελούσε ένα από τα πρώτα “έργα υποδομής” σ’ έναν πολύ αραιοκατοικημένο χώρο, που τον διέσχιζε από αιώνες η Εγνατία οδός και που τότε διαμορφωνόταν ως συνοικία.[2]
Στον πρώτο τόμο του Οθωμανικού Κτημοτολογίου του καζά της Καβάλας, του έτους 1885, αναφέρονται οι μαχαλάδες της παλιάς πόλης και μόνο πέντε νέες συνοικίες ή τοποθεσίες: Η χριστιανική συνοικία του Αγίου Ιωάννου, ο μικτός συνοικισμός Τσαϊλάρ (Ποταμούδια), το προάστιο του Καρά Ορμάν, ο Γύφτικος Μαχαλάς, που βρισκόταν στην περιοχή του Αγίου Γεωργίου, και η συνοικία Γενή Μαχαλέ, που μας ενδιαφέρει.
Αυτή εκτεινόταν δυτικά από τις Καμάρες και κατά μήκος των σημερινών οδών Ελληνικής και Γαλλικής Δημοκρατίας. Η ονομασία της (Γενή μαχαλέ = Νέα συνοικία) ίσως να υποδηλώνει ότι ήταν ο πρώτος εκτός της Παναγίας μουσουλμανικός μαχαλάς της Καβάλας. Όλα αυτά μας οδηγούν στη σκέψη ότι η βρύση του 1877 αποτελούσε ένα από τα πρώτα “έργα υποδομής” σ’ έναν πολύ αραιοκατοικημένο χώρο, που τον διέσχιζε από αιώνες η Εγνατία οδός και που τότε διαμορφωνόταν ως συνοικία.[2]
 | |
| Σελίδες από το Οθωμανικό Κτηματολόγιο καζά Καβάλας, 13 τόμοι, 1885-1912 (στα Γ.Α.Κ. - Αρχεία Ν. Καβάλας) |
Και λίγα λόγια το “χορηγό” της βρύσης: O Ιμπραχήμ Ασφά (ασφά = ειλικρινέστατος) ήταν διοικητής Θάσου από το 1874 μέχρι το
1885 και συγχρόνως διευθυντής του Ιμαρέτ
της Καβάλας, όπου και διέμενε. Τα δύο τελευταία χρόνια, 1884-1885, με την
αλλοπρόσαλλη πολιτική του είχε προκαλέσει μεγάλα προβλήματα στο νησί, με
αποτέλεσμα να συσπειρώσει τους Θάσιους εναντίον του. Οι κάτοικοι του νησιού
απευθύνθηκαν επανειλημμένα στο χεδίβη της Αιγύπτου Τεουφίκ πασά, στον πρόξενο
της Ελλάδας στην Αλεξάνδρεια, στο ελληνικό και στα ξένα προξενεία της Καβάλας,
ακόμη και στο Οικουμενικό Πατριαρχείο, ζητώντας την αντικατάστασή του.[3]
Στις επιστολές τους εκθέτουν και τους λόγους του αιτήματος: Ο Ιμπραχήμ Ασφά, εξ αιτίας κάποιας χρόνιας νόσου, έπαιρνε ισχυρές δόσεις μορφίνης έξι φορές τη μέρα, με αποτέλεσμα να γίνει “οργίλος, βλακώδης, ανάλγητος, απαθής” κλπ. Όπως είναι ευνόητο, ένας άνθρωπος “εξάκις της ημέρας μορφινιζόμενος εις μεγάλας δόσεις” ήταν ανίκανος να διαχειριστεί τα ζητήματα του νησιού, αδιαφορούσε για τα προβλήματά του και είχε εμπιστευτεί τη διοίκησή του σε ανθρώπους που δεν είχαν γνώσεις, ικανότητες και κύρος. Για να αντιμετωπίσει όσους τον αντιστρατεύονταν δημιούργησε φατρίες και επιστράτευσε τραμπούκους, “εστιγματισμένους και ταραξίας εκ του αγροίκου λαού”, που έσπειραν στο νησί αναρχία, εμφύλιες συγκρούσεις και τρομοκρατία.
Οι Θάσιοι τον κατηγορούσαν και για παράνομο πλουτισμό από την αυθαίρετη εκμετάλλευση του δασικού πλούτου του νησιού: Αδιαφορώντας για τις αντιδράσεις των κοινοτήτων της Θάσου, ο Ιμπραχήμ Ασφά έδινε στον καθένα άδειες για τη ξύλευση των δασών τους, έναντι μεγάλων χρηματικών ποσών, ενώ παράλληλα αποκόμιζε κέρδη και “δι’ άλλων εκθέσμων μέσων”. Έτσι εξηγούνται τα χουβαρνταλίκια του…
Με όλα αυτά, η κατάσταση στη Θάσο είχε φτάσει σε οριακό σημείο. Μέσα σε ένα εξάμηνο είχαν σημειωθεί τρεις απόπειρες δολοφονίας, χωρίς να συλληφθεί και να τιμωρηθεί κανείς, τα εμφύλια “κομματικά πάθη” είχαν κορυφωθεί, αρκετοί Θάσιοι είχαν αναγκαστεί να εγκαταλείψουν τον τόπο τους κ.ά. Όμως λύση δεν φαινόταν από πουθενά. Ενδεικτική του αδιεξόδου είναι η απροσδόκητη πρόταση του Έλληνα υποπρόξενου στην Καβάλα προς το ελληνικό Υπουργείο των Εξωτερικών: Οι Θάσιοι με υπόμνημά τους προς την αγγλική κυβέρνηση να ζητήσουν την ένωση του νησιού τους με την Ελλάδα (“αφ’ εαυτών όμως ενεργούντες”, ώστε να μην εκτεθεί η ελληνική κυβέρνηση)!
Τελικά, έστω και με μεγάλη καθυστέρηση, η λύση ήρθε από την Αίγυπτο: Μετά την αποστολή έκτακτου επιθεωρητή στη Θάσο και στην Καβάλα και τη υποβολή της πρότασής του προς την αιγυπτιακή κυβέρνηση, ο Ιμπραήμ Ασφά απολύθηκε. Ο ίδιος ξεχάστηκε, αλλά έμεινε η βρύση του!
Στις επιστολές τους εκθέτουν και τους λόγους του αιτήματος: Ο Ιμπραχήμ Ασφά, εξ αιτίας κάποιας χρόνιας νόσου, έπαιρνε ισχυρές δόσεις μορφίνης έξι φορές τη μέρα, με αποτέλεσμα να γίνει “οργίλος, βλακώδης, ανάλγητος, απαθής” κλπ. Όπως είναι ευνόητο, ένας άνθρωπος “εξάκις της ημέρας μορφινιζόμενος εις μεγάλας δόσεις” ήταν ανίκανος να διαχειριστεί τα ζητήματα του νησιού, αδιαφορούσε για τα προβλήματά του και είχε εμπιστευτεί τη διοίκησή του σε ανθρώπους που δεν είχαν γνώσεις, ικανότητες και κύρος. Για να αντιμετωπίσει όσους τον αντιστρατεύονταν δημιούργησε φατρίες και επιστράτευσε τραμπούκους, “εστιγματισμένους και ταραξίας εκ του αγροίκου λαού”, που έσπειραν στο νησί αναρχία, εμφύλιες συγκρούσεις και τρομοκρατία.
Οι Θάσιοι τον κατηγορούσαν και για παράνομο πλουτισμό από την αυθαίρετη εκμετάλλευση του δασικού πλούτου του νησιού: Αδιαφορώντας για τις αντιδράσεις των κοινοτήτων της Θάσου, ο Ιμπραχήμ Ασφά έδινε στον καθένα άδειες για τη ξύλευση των δασών τους, έναντι μεγάλων χρηματικών ποσών, ενώ παράλληλα αποκόμιζε κέρδη και “δι’ άλλων εκθέσμων μέσων”. Έτσι εξηγούνται τα χουβαρνταλίκια του…
Με όλα αυτά, η κατάσταση στη Θάσο είχε φτάσει σε οριακό σημείο. Μέσα σε ένα εξάμηνο είχαν σημειωθεί τρεις απόπειρες δολοφονίας, χωρίς να συλληφθεί και να τιμωρηθεί κανείς, τα εμφύλια “κομματικά πάθη” είχαν κορυφωθεί, αρκετοί Θάσιοι είχαν αναγκαστεί να εγκαταλείψουν τον τόπο τους κ.ά. Όμως λύση δεν φαινόταν από πουθενά. Ενδεικτική του αδιεξόδου είναι η απροσδόκητη πρόταση του Έλληνα υποπρόξενου στην Καβάλα προς το ελληνικό Υπουργείο των Εξωτερικών: Οι Θάσιοι με υπόμνημά τους προς την αγγλική κυβέρνηση να ζητήσουν την ένωση του νησιού τους με την Ελλάδα (“αφ’ εαυτών όμως ενεργούντες”, ώστε να μην εκτεθεί η ελληνική κυβέρνηση)!
Τελικά, έστω και με μεγάλη καθυστέρηση, η λύση ήρθε από την Αίγυπτο: Μετά την αποστολή έκτακτου επιθεωρητή στη Θάσο και στην Καβάλα και τη υποβολή της πρότασής του προς την αιγυπτιακή κυβέρνηση, ο Ιμπραήμ Ασφά απολύθηκε. Ο ίδιος ξεχάστηκε, αλλά έμεινε η βρύση του!
[1] Η
ανάγνωση, μεταγραφή, μετάφραση και χρονολόγηση είναι του διακεκριμένου καθηγητή
Τουρκολογίας κ. Βασίλειου Δημητριάδη, διευθυντή του Ιστορικού Αρχείου
Μακεδονίας από το 1955 μέχρι το 1984. Τον ευχαριστούμε θερμά για την πρόθυμη
ανταπόκριση. Το έτος Εγίρας 1294 αντιστοιχεί στο δικό μας 1877, ακριβέστερα: από
4/16 Ιανουαρίου 1877 μέχρι 24 Δεκεμβρίου/5 Ιανουαρίου 1878.
[2] Για τους μουσουλμανικούς μαχαλάδες, βλ. Κυριάκος Λυκουρίνος, “Η Καβάλα της Οθωμανικής περιόδου (τέλη 14ου αι.- 1912). Η παλιά πόλη - συνοικία της Παναγίας” στο Η παλιά πόλη της Καβάλας (7ος π.χ. – 20ος αι. ) Ο χώρος, οι άνθρωποι, τα τεκμήρια της ιστορίας, έκδ. Εξωραϊστικού Πολιτιστικού Συλλόγου Παναγίας “Το Κάστρο”, Καβάλα 2005, τ. 1, σ. 85-115 (κεφ. 2.3. “Συνοικίες και εθνοθρησκευτικές ομάδες”).
[3] Για την κατάσταση στη Θάσο στα μέσα της δεκαετίας του 1880 και το αίτημα των Θασίων, βλ. Κυριάκος Λυκουρίνος, “Το Ελληνικό Υποπροξενείο Καβάλας και οι σχέσεις του με τη Θάσο κατά το χρονικό διάστημα 1883-1887”, Πρακτικά Α΄ Συμποσίου Θασιακών Μελετών, Θασιακά, 7 (1990-1991), 116-136.
[2] Για τους μουσουλμανικούς μαχαλάδες, βλ. Κυριάκος Λυκουρίνος, “Η Καβάλα της Οθωμανικής περιόδου (τέλη 14ου αι.- 1912). Η παλιά πόλη - συνοικία της Παναγίας” στο Η παλιά πόλη της Καβάλας (7ος π.χ. – 20ος αι. ) Ο χώρος, οι άνθρωποι, τα τεκμήρια της ιστορίας, έκδ. Εξωραϊστικού Πολιτιστικού Συλλόγου Παναγίας “Το Κάστρο”, Καβάλα 2005, τ. 1, σ. 85-115 (κεφ. 2.3. “Συνοικίες και εθνοθρησκευτικές ομάδες”).
[3] Για την κατάσταση στη Θάσο στα μέσα της δεκαετίας του 1880 και το αίτημα των Θασίων, βλ. Κυριάκος Λυκουρίνος, “Το Ελληνικό Υποπροξενείο Καβάλας και οι σχέσεις του με τη Θάσο κατά το χρονικό διάστημα 1883-1887”, Πρακτικά Α΄ Συμποσίου Θασιακών Μελετών, Θασιακά, 7 (1990-1991), 116-136.
● ● ● ● ● ● ● ●
* Το κείμενο αυτό είχε δημοσιευτεί στην "Εβδόμη" στις αρχές Μαΐου 2008, λίγες μέρες μετά το δημοσίευμα για τη βρύση. Για πληρέστερη κατανόηση παραθέτουμε και το δημοσίευμα του κ. Μάκη Λιόλιου (δικές του είναι οι δύο φωτογραφίες της βρύσης - επιγραφής. Τον ευχαριστώ και από εδώ):
«Είναι μερικές φορές που
μπορεί να περνάμε συνέχεια από κάποιο σημείο χωρίς να προσέξουμε αν κρύβει
κάτι. Εκατοντάδες φορές περάσαμε από την οδό Γαλλικής Δημοκρατίας, στο μέσον
της περίπου, απέναντι από τον παλιό φούρνο το Μίμη και ποτέ δεν προσέξαμε μια
παλιά βρύση που υπήρχε εκεί. Την είχε εντοπίσει κάποιος φίλος και μας μετέφερε
την πληροφορία την οποία μας επιβεβαίωσε και ο αντιπρόεδρος της ΔΕΥΑΚ Ανδρέας
Γράσος.
Αν και μας είπε που ακριβώς θα την βρίσκαμε, δυσκολευτήκαμε αρκετά στο να την εντοπίσουμε, αφού είναι σκεπασμένη με επίχρισμα (σοβά). Φανήκαμε τυχεροί όμως αφού πέσαμε πρόσωπο με πρόσωπο με τον ιδιοκτήτη του οικοπέδου που μας διαφώτισε αρκετά ως προς την ιστορία αυτής της βρύσης, που είναι αρκετά παλιά. Πάνω δε από την συγκεκριμένη βρύση υπήρχε μια μαρμάρινη επιγραφή με αραβικά γράμματα, που όπως μας είπαν οι ιδιοκτήτες του οικοπέδου, μάλλον αναφέρει αυτόν που έχτισε την βρύση.
Αλλά υπάρχουν και έντονες μνήμες όπως μας είπαν. Η βρύση αυτή έπαιρνε νερό από τις Καμάρες και τροφοδοτούσε εκείνα τα χρόνια μια αρκετά μεγάλη περιοχή. Η Γαλλικής Δημοκρατίας τότε ήταν χωματόδρομος. Και ήταν ευκαιρία περιμένοντας για νερό στην βρύση να ανταλλάσσουν απόψεις οι γείτονες. Φυσικά μόλις σταμάτησε το νερό στις Καμάρες στέρεψε και η βρύση. Όμως παρ’ όλο που ο χρόνος πολλές φορές είναι αμείλικτος με τα μνημεία, αυτή η βρύση παρέμεινε σχετικά απείραχτη. Ο καλός γείτονας περιμάζεψε την μαρμάρινη επιγραφή, την καθάρισε και την φυλάει σαν τα μάτια του, όπως χαρακτηριστικά μας είπε.
Όπως ακόμη μάθαμε από τον αρχαιολόγο Αργύρη Μπακιρτζή, η αρχαιολογική υπηρεσία την γνωρίζει αυτή την βρύση και στα πλαίσια της συντήρησης των Καμάρων αποφάσισε να αναστηλώσει σύντομα και αυτή την βρύση. Μακάρι λέμε εμείς αφού και αυτή η βρύση είναι κομμάτι από την ιστορία της Καβάλας. Στις φωτογραφίες μας φαίνεται καθαρά η καμάρα της βρύσης, αλλά και η μαρμάρινη αραβική επιγραφή».
Αν και μας είπε που ακριβώς θα την βρίσκαμε, δυσκολευτήκαμε αρκετά στο να την εντοπίσουμε, αφού είναι σκεπασμένη με επίχρισμα (σοβά). Φανήκαμε τυχεροί όμως αφού πέσαμε πρόσωπο με πρόσωπο με τον ιδιοκτήτη του οικοπέδου που μας διαφώτισε αρκετά ως προς την ιστορία αυτής της βρύσης, που είναι αρκετά παλιά. Πάνω δε από την συγκεκριμένη βρύση υπήρχε μια μαρμάρινη επιγραφή με αραβικά γράμματα, που όπως μας είπαν οι ιδιοκτήτες του οικοπέδου, μάλλον αναφέρει αυτόν που έχτισε την βρύση.
Αλλά υπάρχουν και έντονες μνήμες όπως μας είπαν. Η βρύση αυτή έπαιρνε νερό από τις Καμάρες και τροφοδοτούσε εκείνα τα χρόνια μια αρκετά μεγάλη περιοχή. Η Γαλλικής Δημοκρατίας τότε ήταν χωματόδρομος. Και ήταν ευκαιρία περιμένοντας για νερό στην βρύση να ανταλλάσσουν απόψεις οι γείτονες. Φυσικά μόλις σταμάτησε το νερό στις Καμάρες στέρεψε και η βρύση. Όμως παρ’ όλο που ο χρόνος πολλές φορές είναι αμείλικτος με τα μνημεία, αυτή η βρύση παρέμεινε σχετικά απείραχτη. Ο καλός γείτονας περιμάζεψε την μαρμάρινη επιγραφή, την καθάρισε και την φυλάει σαν τα μάτια του, όπως χαρακτηριστικά μας είπε.
Όπως ακόμη μάθαμε από τον αρχαιολόγο Αργύρη Μπακιρτζή, η αρχαιολογική υπηρεσία την γνωρίζει αυτή την βρύση και στα πλαίσια της συντήρησης των Καμάρων αποφάσισε να αναστηλώσει σύντομα και αυτή την βρύση. Μακάρι λέμε εμείς αφού και αυτή η βρύση είναι κομμάτι από την ιστορία της Καβάλας. Στις φωτογραφίες μας φαίνεται καθαρά η καμάρα της βρύσης, αλλά και η μαρμάρινη αραβική επιγραφή».
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου