Πριν από 10 χρόνια… “Η Καβάλα των Προσφύγων (1914-1924)”

Πριν από 10 χρόνια… “Η Καβάλα των Προσφύγων (1914-1924)”

Το Σεπτέμβριο του 2008 οι συντοπίτες μας είχαν την ευκαιρία να επισκεφτούν την έκθεση «Η Καβάλα των Προσφύγων (1914-1924). Έκθεση αρχειακού και φωτογραφικού υλικού για τους πρόσφυγες στο Ν. Καβάλας», την οποία διοργάνωσαν τα Γενικά Αρχεία του Κράτους – Αρχεία Ν. Καβάλας. Κατά κοινή ομολογία επρόκειτο για μια από τις καλύτερες εκθέσεις που έχουν γίνει στην πόλη μας, ως προς τον πλούτο και την ποιότητα του ιστορικού υλικού και ως προς τη θεματική της πληρότητα.

Η Έκθεση διατηρήθηκε από τις 12 μέχρι και τις 26 Σεπτεμβρίου (πήρε παράταση 5 ημερών), λειτουργώντας καθημερινά πρωί και απόγευμα. Αναπτύχθηκε στο ισόγειο και στον πρώτο όροφο της Δημοτικής Καπναποθήκης (σε χώρο περίπου 900 τ.μ.) και περιλάμβανε 880 τεκμήρια*: έγγραφα, φωτογραφίες, χάρτες, σχέδια, εφημερίδες, βιβλία, τοπογραφικά, βιβλιάρια, ταυτότητες κ.ά. Το υλικό είχε εκτεθεί σε ταμπλώ συνολικού μήκους 140 μέτρων, διαρθρωμένο στις εξής ενότητες:

1. Οι Πατρίδες της Ανατολής [Τεκμήρια από τη ζωή στις Πατρίδες: Φωτογραφίες οικογενειακές και εκδηλώσεων, προικοσύμφωνα, διαθήκες, βαπτιστικά Μητροπόλεων, οικονομικά έγγραφα, πιστοποιητικά, σχολικοί τίτλοι, διπλώματα κλπ. – Στατιστικά προσφύγων κατά προέλευση κλπ.].

2. Οι πρώτοι διωγμοί – οι πρώτοι πρόσφυγες, 1914-1918 [Δηλώσεις προς την Πατριαρχική Επιτροπή για καταστροφές και απώλειες περιουσιών - Στατιστικά - Μαρτυρίες κ.ά.]. 

3. Το Μέτωπο – η Ελληνική Διοίκηση [Φωτογραφίες και έγγραφα των (κατοπινών) προσφύγων της περιοχής Καβάλας].

4. Από τον ξεριζωμό στις πρώτες εγκαταστάσεις [Η «έξοδος» - τα Λοιμοκαθαρτήρια και η Καραντίνα - Η περιπλάνηση από τόπο σε τόπο - Οι επιτάξεις - Οι πρόχειρες εγκαταστάσεις σε σκηνές, παράγκες, σχολεία, τζαμιά, καπναποθήκες - Τα παραπήγματα του Τ.Π.Π. κλπ.].

5. Η πρόνοια για τους πρόσφυγες [Οι ξένες οργανώσεις: Ο Αμερικανικός Ερυθρός Σταυρός, η American Near East Relief (Αμερικανική Περίθαλψη Εγγύς Ανατολής), η British Save the Children, το Νοσοκομείο Αμερικανίδων Γυναικών - Η Φιλόπτωχος Αδελφότης Κυριών Καβάλας - το «Άσυλο Ορφανών Προσφυγοπαίδων» και το Κρατικό Ορφανοτροφείο Καβάλας - Οι έρανοι και οι δωρεές κλπ.].

6. Η Υγιεινή [τα «Προσφυγικά» αγροτικά Ιατρεία του Ν. Καβάλας - η Ελονοσία - η Φυματίωση και το Σανατόριο «Ελπίς» Καβάλας - Η Ιατρική Εταιρεία Καβάλας κλπ.].

7. Η ιθαγένεια και η αθρόα Πολιτογράφηση [Τα προσωρινά μητρώα προσφύγων - Τα Δημοτολόγια και τα Μητρώα Αρρένων - Η στράτευση των προσφύγων - Τα πιστοποιητικά δήμων, κοινοτήτων και προσφυγικών συλλόγων κλπ.].

8. Η Αγροτική Αποκατάσταση [η Ε.Α.Π. και το Γραφείο Εποικισμού Καβάλας - τα προσωρινά παραχωρητήρια και οι οριστικοί τίτλοι κυριότητα των σπιτιών και των χωραφιών - τα προσφυγικά βιβλιάρια - Στατιστικά προσφυγικών οικισμών - οι μετονομασίες των χωριών - τα ονόματα από τις πατρίδες κλπ.].

9. Η Αστική Αποκατάσταση [Οι αστικοί προσφυγικοί συνοικισμοί «Πεντακόσια» (Καλλιθέα), «Χίλια» και «Δεκαοκτώ» (Αμπελόκηποι), «Βύρωνας» και «Κυρτζή»: Τοπογραφικά, χάρτες, ΦΕΚ απαλλοτρίωσης οικοπέδων - Παραχωρητήρια και οριστικοί τίτλοι κυριότητας σπιτιών - Ύδρευση, ηλεκτροφωτισμός και συγκοινωνίες στους προσφυγικούς συνοικισμούς - Το πρόγραμμα «Λαϊκής κατοικίας» του 1951-1956 και οι νέοι αστικοί συνοικισμοί «Κηπούπολη» - «Καλαμίτσα» κλπ.].

10. Οι Προσφυγικοί Σύλλογοι [Πιστοποιητικά, αποδείξεις, επιστολές, δημοσιεύματα εφημερίδων κλπ].

11. Οι Σχέσεις Γηγενών – Προσφύγων [Έγγραφα Δημοσίων Υπηρεσιών και Μητροπόλεων - επιστολές προσφύγων και γηγενών - δημοσιεύματα εφημερίδων κλπ.].

12. Οι Αποζημιώσεις [Οι Δηλώσεις Εκκαθάρισης περιουσιών - Οι Πράξεις των Εκτιμητικών Επιτροπών - Οι Προσφυγικές Ομολογίες - Τα χρέη των προσφύγων - Οι οθωμανικοί τίτλοι κυριότητας ακινήτων κλπ.].

13. Η ζωή στις νέες πατρίδες [Οι γάμοι και οι βαπτίσεις - ο θρησκευτικός βίος - η εκπαίδευση – η κοινωνική ζωή - η ψυχαγωγία - η εργασία - η πολιτική κλπ.].

14. Η προσφυγική Μνήμη [Τα κειμήλια των προσφύγων - οι εκδηλώσεις - οι παραδοσιακές φορεσιές - οι εκδόσεις - οι μαρτυρίες και τα απομνημονεύματα - η λαογραφία των προσφυγικών οικισμών - τα μνημεία και οι ονομασίες των οικισμών και οδών κλπ.].

Όλες οι ενότητες συνοδεύονταν με δικά μας κείμενα – “ιστορικά σημειώματα” (περίπου 30 κείμενα, 1-2 σελίδων το καθένα), με σκοπό την πληρέστερη κατανόηση των τεκμηρίων, ενώ σε ορισμένες ενότητες είχαν εκτεθεί και μαρτυρίες προσφύγων της περιοχής μας. Επεξηγηματικές πληροφορίες για άγνωστες στο ευρύ κοινό πτυχές (π.χ. για τα βιώματα των προσφύγων στα λοιμοκαθαρτήρια) δίνονταν και στις λεζάντες των τεκμηρίων.

Ο πληθυσμός της πόλης και της περιοχής Καβάλας είναι κατά τα δύο τρίτα προσφυγικής καταγωγής. Αυτό μας έδινε βάσιμες ελπίδες ότι η Έκθεση δε θα περνούσε “απαρατήρητη”. Όμως η υποδοχή της από την τοπική κοινωνία ξεπέρασε και τις πιο αισιόδοξες προσδοκίες μας. Το πλήθος των επισκεπτών ήταν πολλαπλάσιο απ’ ό,τι στις τρεις προηγούμενες εκθέσεις των Αρχείων Ν. Καβάλας και οι αντιδράσεις του κόσμου, κυρίως των ηλικιωμένων, ήταν πραγματικά συγκινητικές. Πολλοί επισκέφτηκαν την Έκθεση περισσότερες από μία φορά.

Σ’ αυτό συντέλεσε και η μεγάλη προβολή της Έκθεσης από τα τοπικά και περιφερειακά Μ.Μ.Ε.: την ΕΤ-3, την ΕΡΑ Καβάλας, τους ιδιωτικούς τηλεοπτικούς και ραδιοφωνικούς σταθμούς της πόλης και τις τοπικές εφημερίδες. Ξανακοιτάζω τώρα το “φάκελο” της Έκθεσης (τις σημειώσεις μου, το ημερολόγιο επισκέψεων και ξεναγήσεων, το βιβλίο επισκεπτών, τις φωτογραφίες, τα φύλλα των εφημερίδων εκείνων των ημερών κ.ά) και μετρώ: μία εκπομπή 45΄σε τοπικό τηλεοπτικό σταθμό, 3 τηλεοπτικές και 9 ραδιοφωνικές συνεντεύξεις, όλες στο χώρο της Έκθεσης, και ακόμη δεκάδες δημοσιεύματα εφημερίδων, ακόμη και πρωτοσέλιδα!

Καθώς η περαιτέρω παράταση της Έκθεσης ήταν αδύνατη, δεν μπορέσαμε να ανταποκριθούμε σε όλα τα αιτήματα των σχολείων. Δεχθήκαμε ωστόσο 17 ομάδες μαθητών και εκπαιδευτικών, κυρίως γυμνασίων και λυκείων (από 30 έως 50 άτομα κάθε φορά). Παρά τη μεγάλη διάρκεια της ενημέρωσης και ξενάγησης (περίπου 50΄), αρκετά παιδιά την παρακολούθησαν με ενδιαφέρον, επιχειρώντας να προσεγγίσουν τον κόσμο των προσφύγων με όρους ιστορικής ενσυναίσθησης.

Αυτό που δεν μπορούσαμε να συνειδητοποιήσουμε τότε (το κατανοήσαμε στη συνέχεια) ήταν η σημασία της έκθεσης για τα εκπαιδευτικά πράγματα του τόπου μας. Σε μια εποχή που είχαν αρχίσει να εφαρμόζονται προγράμματα τοπικής ιστορίας στα σχολεία της πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης, η έκθεση αποτέλεσε για τους εκπαιδευτικούς της πόλης και του νομού Καβάλας μια σοβαρή πηγή ιστορικών πληροφοριών και τεκμηρίων, παράλληλα όμως και μια ισχυρή αφόρμηση για να ασχοληθούν με τα θέματα της εγκατάστασης και της ζωής των προσφύγων στην περιοχή μας.

Στα θετικά της έκθεσης περιλαμβάνεται και η ευαισθητοποίηση του κόσμου για την ιστορική αξία και την ανάγκη διάσωσης των «παλιών και άχρηστων χαρτιών», των κατάλοιπων του παρελθόντος. Είναι χαρακτηριστικό ότι κατά τη διάρκεια της έκθεσης δεκαεννέα (19) συμπολίτες δώρισαν οικογενειακά τους αρχεία και προσωπικές τους συλλογές στα Γ.Α.Κ. – Αρχεία Ν. Καβάλας.

Σήμερα, με την απόσταση των δέκα χρόνων, όσοι εργαστήκαμε γι’ αυτή την έκθεση**μπορούμε να περηφανευόμαστε ότι με την «Καβάλα των Προσφύγων» βάλαμε ένα λιθαράκι για την καταγραφή και την ανάδειξη της ιστορικής μνήμης του τόπου μας. Εγκωμιάζοντας αυτήν ακριβώς διάσταση της έκθεσης, πολλοί επισκέπτες –στις κατ’ ιδίαν συζητήσεις μας, στο βιβλίο εντυπώσεων αλλά και με κατοπινά δημοσιεύματα και επιστολές τους στο Τύπο– διατύπωσαν ενδιαφέρουσες προτάσεις: Να διατηρηθεί η Έκθεση μόνιμα σε κάποιον χώρο που θα παραχωρηθεί από τις τοπικές αρχές και να γίνει μια έκδοση με το υλικό της (τα έγγραφα, το φωτογραφικό υλικό και τα “ιστορικά σημειώματα”). Δυστυχώς (για την πόλη) δεν κατέστη δυνατό ούτε το ένα ούτε το άλλο…

Ως επίλογο αυτού του “ενθυμήματος” κρατήσαμε μία παράγραφο από το ενημερωτικό κείμενο «Λίγες πληροφορίες για τα Γ.Α.Κ. – Αρχεία Ν. Καβάλας» που περιλήφθηκε στο δίπτυχο φυλλάδιο του προγράμματος: «Η τωρινή έκθεση διαφέρει από τις άλλες: Όχι μόνο λόγω του μεγέθους της, αλλά κυρίως γιατί έχει επενδυθεί με πλούσια συναισθήματα. Τα τεκμήρια που εκτίθενται δεν είναι απλά χαρτιά. Υποδηλώνουν την προσωπική τραγωδία των κατόχων τους ή φανερώνουν τον αγώνα των προσφύγων να σταθούν στα πόδια τους και να ξαναφτιάξουν τη ζωή τους στη νέα πατρίδα. Η έκθεση αυτή φτιάχτηκε από τους απογόνους των προσφύγων και αφιερώνεται σ’ αυτούς».

* Σχεδόν όλα τα τεκμήρια που εκτέθηκαν ήταν αντίγραφα σε χαρτί γκλασέ ή φωτογραφικό, μεγέθους Α3 και Β4 για τα έγγραφα και Β4 και Α4 για τις φωτογραφίες. Τα μόνα πρωτότυπα, λόγω διαστάσεων, ήταν οι χάρτες και τα τοπογραφικά των αστικών προσφυγικών συνοικισμών. Η προετοιμασία της έκθεσης κράτησε σχεδόν ένα χρόνο και όλη η εργασία της αναπαραγωγής έγινε από την υπηρεσία μας. ▪ Στην Έκθεση συμμετείχε και η Εφορεία Νεωτέρων Μνημείων της Κεντρικής Μακεδονίας (Θεσσαλονίκης), στην οποία παραχωρήσαμε ένα ταμπλώ τεσσάρων μέτρων, ώστε να εκθέσει σχέδια, αποτυπώσεις και φωτογραφίες για την υφιστάμενη κατάσταση των προσφυγικών συνοικισμών της Καβάλας και των προσφυγικών οικιών.

** Το προσωπικό των Αρχείων Ν. Καβάλας αποτελούσαν τότε οι: Κυριάκος Λυκουρίνος (προϊστάμενος) - Χρυσούλα Χαραλάμπους (η νυν προϊσταμένη της υπηρεσίας) – Νίκος Καραγιαννακίδης – Κατερίνα  Κατσαούνη. Η  πολυήμερη και πολύωρη λειτουργία της Έκθεσης (όπως άλλωστε και το “στήσιμό” της, για το οποίο απαιτήθηκαν 11 ημέρες!) στηρίχτηκε κατά βάση στην αφοσίωση και στις ατέλειωτες ώρες δουλειάς της Χρυσούλας και της Κατερίνας, όμως δε θα ήταν δυνατή μόνο με το προσωπικό των Αρχείων Ν. Καβάλας. Χρειάστηκε να διατεθεί προσωπικό φύλαξης και από το Δημοτικό Μουσείο Καβάλας, ενώ καθημερινή και πολυπρόσωπη ήταν η παρουσία φίλων των Αρχείων (ακόμη και φοιτητών που είχαν κάνει πρακτική άσκηση στα ΓΑΚ της Καβάλας) και μελών του Συλλόγου Μικρασιατών της πόλης μας, που εμπλούτισε την έκθεση και με κειμήλια προσφύγων.