Η Καβάλα και η περιοχή της στην Απογραφή του 1920

 

Η Καβάλα και η περιοχή της στην Απογραφή του 1920

 

Στις 19 Δεκεμβρίου του 1920 διενεργήθηκε στην Ελλάδα γενική απογραφή πληθυσμού, η πρώτη που περιελάμβανε και τις νέες επαρχίες του ελληνικού κράτος: Μακεδονία, Ήπειρο, Κρήτη, νησιά Ανατολικού Αιγαίου, δυτική και ανατολική Θράκη, Ίμβρο και Τένεδο. Πρόκειται για τις περιοχές που είχαν ενσωματωθεί στο Ελληνικό Βασίλειο μετά τους Βαλκανικούς και τον Α΄ Παγκόσμιο πόλεμο. Η Ελλάδα του 1920 είχε έκταση 130.199 τετραγωνικά χιλιόμετρα και αριθμούσε 5.536.375 κατοίκους, μεγέθη διπλάσια σε σχέση με τα αντίστοιχα της προηγούμενης απογραφής του 1907 (63.211 τετρ. χλμ. – 2.631.952 κάτοικοι).[1]

Σύμφωνα με την απογραφή του 1920, η Καβάλα ήταν μια πόλη 22.939 κατοίκων, δέκατη στη σειρά μεταξύ των ελληνικών πόλεων. Για να έχουμε μέτρο σύγκρισης αναφέρουμε ότι η Αθήνα είχε 292.991 κατοίκους, η Θεσσαλονίκη 170.321, ο Πειραιάς 133.482, ενώ μόλις ξεπερνούσαν τις 50 χιλιάδες η Αδριανούπολη (50.201) και η Πάτρα (50.174). Από τις πόλεις της Μακεδονίας, καμία άλλη δεν υπερέβαινε τις 20.000.

Ωστόσο πέντε χρόνια πριν, σε στατιστική του Αυγούστου του 1915, η Καβάλα εμφανιζόταν με 40.795 κατοίκους, εκ των οποίων οι 21.269 είχαν καταγραφεί ως “εγκατασταθέντες πρόσφυγες”. Στην πλειονότητά τους  προέρχονταν από τη Δυτική Θράκη, η οποία από το 1913 ανήκε στο βουλγαρικό κράτος, και σε μικρότερο βαθμό από την Ανατολική Θράκη και τη Μικρά Ασία, θύματα των τουρκικών διώξεων του 1914.[2]

Στη θεαματική μείωση του πληθυσμού της Καβάλας (σχεδόν 44% μέσα σε μια πενταετία) αντανακλάται η πληθυσμιακή αποψίλωση που υπέστη η πόλη κατά τη διάρκεια της καταστροφικής βουλγαρικής κατοχής (Αυγ. 1916 - Σεπτ. 1918), παράλληλα όμως και ο επαναπατρισμός της μεγάλης μάζας των προσφύγων στη Θράκη και τη Μικρά Ασία μετά τη λήξη του Α΄Παγκοσμίου πολέμου. Παρότι δεν είχε επιστρέψει στην Καβάλα το σύνολο του γηγενούς πληθυσμού που τις παραμονές της εισβολής των Βουλγάρων είχε διαφύγει στην ελεύθερη Ελλάδα και παρότι τα σημάδια των υλικών καταστροφών ήταν ακόμη ορατά, η καπνική οικονομία της πόλης και της ευρύτερης περιοχής είχε τεθεί σε κίνηση, με πρωτεύοντα και πάλι το ρόλο των μεγάλων καπνεμπορικών επιχειρήσεων, και η ζωή  επανερχόταν σε κανονικούς ρυθμούς.

Δεν είμαστε σε θέση να γνωρίζουμε την ακριβή σύνθεση του πληθυσμού της Καβάλας κατά το χρόνο της απογραφής. Βέβαια το ερωτηματολόγιο της Απογραφή του 1920 περιελάμβανε και ερωτήματα για τη θρησκεία και τη μητρική γλώσσα των απογραφόμενων, όμως το ελληνικό κράτος επέλεξε να δημοσιεύσει αυτά τα στοιχεία μόνο για τα γεωγραφικά διαμερίσματα της παλιάς Ελλάδας…[3] Ωστόσο ένα πλήθος διαθέσιμων στοιχείων [4] επιτρέπει την ασφαλή εκτίμηση ότι στο σύνολο των 23.000 κατοίκων της Καβάλας ο μουσουλμανικός πληθυσμός διατηρούσε ένα ποσοστό μεταξύ 30% - 40% και ότι η εβραϊκή κοινότητα αριθμούσε κάπου 2.000 άτομα. Στις αρχές της δεκαετίας του 1920 η πόλη εκτεινόταν ανατολικά μέχρι περίπου το παλιό παραλιακό Νοσοκομείο και δυτικά μέχρι το Φάληρο, σε μια έκταση 102 εκταρίων.

Για τον πρόσφυγα που αποβιβάστηκε στην Καβάλα μια μέρα του φθινοπώρου του 1922 η εικόνα της πόλης δεν ήταν ιδιαίτερα ελκυστική:[5] «Με τα στενά σοκάκια, τα ξύλινα κατά το πλείστον σπίτια, με τα τουρκικά νεκροταφεία στον ομφαλόν της πόλεως και τον φεσοφορεμένο σε μεγάλη αναλογία πληθυσμό της, με τζαμιά, μιναρέδες και τουρμπέδες, έκαμνε την εντύπωση τουρκικής πόλεως. […] Στο κεντρικόν μέρος της πόλεως ήταν τα τουρκικά νεκροταφεία και τα χάνια.[….] Η πόλις ήταν περιορισμένη. Κατσάβραχα η συνοικία της Αγίας Παρασκευής, Χιλίων και Προφήτη Ηλία. Λαχανόκηποι ο συνοικισμός Βύρωνος. Προχώματα βουλγαρικά η Αγία Βαρβάρα και ο συνοικισμός Πεντακοσίων […]».

Τα αμέσως επόμενα χρόνια η Καβάλα θα εμφανίσει βαθιές αλλαγές στη δημογραφική της κατάσταση και στην εθνολογική σύνθεση του πληθυσμού της, στον πολεοδομικό της ιστό και στην εικόνα της πόλης. Με την έλευση των χιλιάδων προσφύγων της Μικρασιατικής Καταστροφής και την Ανταλλαγή των Πληθυσμών ο πληθυσμός της θα αυξηθεί σε ποσοστό μεγαλύτερο του 120% (50.852 στην Απογραφή του 1928) και θα είναι πλέον σχεδόν αμιγώς ελληνικός και σε ποσοστό 57% προσφυγικός. [6] Παράλληλα, με την ανέγερση των προσφυγικών συνοικισμών και τη δημιουργία νέων συνοικιών στις παρυφές της πόλης η έκτασή της θα διπλασιαστεί, φτάνοντας τα 206 εκτάρια. Μεγάλες αλλαγές θα εμφανίσει και η εικόνα της, καθώς η πόλη προσαρμόζεται στις ανάγκες των νέων κατοίκων της.

 

Και δυο λόγια για τις επαρχίες της Καβάλας: Ο συνολικός πληθυσμός του μετέπειτα Νομού, [7] δηλ. των υποδιοικήσεων Καβάλας, Πραβίου, Σαρή Σαμπάν και Θάσου, ανερχόταν σε 81.824 ανθρώπους. Από αυτούς οι 43.350 (ποσοστό σχεδόν 53%) ήταν ανταλλάξιμοι μουσουλμάνοι που το 1924 έφυγαν για την Τουρκία. Αν εξαιρέσουμε την πόλη της Καβάλας και το νησί της Θάσου, το οποίο είχε αμιγή ελληνικό πληθυσμό, το μουσουλμανικό στοιχείο ήταν κυρίαρχο στο χώρο αναφοράς μας:

Στα χωριά της επαρχίας Καβάλας (8 κοινότητες με 24 οικισμούς, συνολικού πληθυσμού 10.634 κατοίκων) δεν υπήρχε ελληνικός πληθυσμός, εκτός από περίπου 300 πρόσφυγες του 1914. Στην επαρχία Σαρή Σαμπάν (7 κοινότητες με 59 οικισμούς, συνολικού πληθυσμού 19.487 ατόμων) το ελάχιστο γηγενές ελληνικό στοιχείο του Καγιά Μπουνάρ /Πετροπηγής και του Σαρή Σαμπάν / Χρυσούπολης (περίπου 500 ψυχές) μαζί με τους περίπου 1.200 Έλληνες πρόσφυγες από τη Θράκη δεν ξεπερνούσαν το 8,5% του πληθυσμού. Στο χώρο της επαρχίας Πραβίου (11 κοινότητες με 46 οικισμούς, συνολικού πληθυσμού 16.434) οι μουσουλμάνοι υπερείχαν ελαφρώς των χριστιανών.

Όπως φαίνεται και στον πίνακα που ακολουθεί, το ηπειρωτικό τμήμα του Νομού Καβάλας χαρακτηρίζεται από μεγάλη διασπορά μικρών οικισμών (129 οικισμοί, μη περιλαμβανομένης βέβαια της Θάσου). Από αυτούς μόνο οκτώ είχαν περισσότερους από χίλιους κατοίκους: το Πράβι, 2.389 – Κεχρόκαμπος, 1.797 – Λεκάνη, 1.729 – Νικήσιανη, 1.632 – Ζυγός,  1.453 – Μουσθένη, 1.342 – Παλιοχώρι, 1.168 – Πέρνη, 1.004 (αντίθετα η Θάσος, με μόνο το 15% του πληθυσμού του νομού Καβάλας, είχε πέντε μεγάλους οικισμούς). Η εικόνα θα αλλάξει λίγα χρόνια αργότερα, αφού μετά την ανταλλαγή των πληθυσμών θα δημιουργηθούν νέοι οικισμοί σε ακατοίκητες περιοχές ή στη θέση τσιφλικιών, ενώ σταδιακά το ενδιαφέρον θα αρχίσει να μετατοπίζεται από τα ορεινά χωριά προς την πεδινή και την παραθαλάσσια ζώνη.

Από την άποψη της διοικητικής ιστορίας της περιοχής αξίζει να αναφέρουμε ότι το 1920 υπήρχε μόνο ένας δήμος (της Καβάλας) και αρκετές πολυπληθείς κοινότητες: Στην επαρχία Καβάλας μεγαλύτερες ήταν οι κοινότητες Σουγιουτζούκ, 2.209 – Ζυγού, 2.070 – Πρέτζοβας, 1.569. Στη Θάσο, του Άνω Θεολόγου, 2.083 – Κάστρου, 1.719 – Καλλιράχης, 1.549. Στην επαρχία Νέστου οι κοινότητες Μούτζινου, 4.049 – Σαπαίων / Σαρή Σαμπάν, 3.619 – Ουζούν-Κιοϊ, 3.240 – Δάροβας, 3.009. Στην επαρχία Παγγαίου, του Πραβίου, 2.827 – Νικήσιανης, 2.136 – Ελευθερών, 1.738 – Μποσταντζιλή, 1.627.

Απογραφή 1920

 

Υποδιοίκηση Θάσου (10 κοινότητες – Σύνολο πληθυσμού, 12.328)

 

ü  Θεολόγος, 2.083 – οικισμοί: Άνω Θεολόγος, 1.631 • Κάτω Θεολόγος, 452

ü  Καλιρράχη, 1.549

ü  Κάστρο, 1.719 – οικισμοί: Κάστρο, 1.207 • Λιμενάρια, 452 • Παλαιό Κάστρο, 60

ü  Λιμήν (Λιμένας), 1.151

ü  Μαριές, 742

ü  Καζαβίτι, 1.301 – οικισμοί: Μέγα Καζαβίτι, 874 • Λιμήν Καζαβιτίου, 14 • Μικρό Καζαβίτι, 335 • Σκάλα Καζαβιτίου, 84

ü  Παναγία, 1.342

ü  Ποταμιά, 965

ü  Ραχώνι, 960 – οικισμοί: Ραχώνι, 815 • Άγιος Γεώργιος, 145

ü  Σωτήρ (Σωτήρας), 510.

 

Υποδιοίκηση Καβάλας (1 δήμος και 8 κοινότητες – Σύνολο πληθυσμού, 33.573)

 

ü  Καβάλλα (δήμος), 22.939

ü  Ζυγός, 2.070 – οικισμοί: Ζυγός, 1.453 • Κουρουτζού (Κρυονέρι), 606 • Μπολούσκα (Πολύστυλο), 11.

ü  Κιοσέ Ελιάζ (Χαλκερό), 589 – οικισμοί: Κιοσέ Ελιάζ, 258 • Κοσταζήλ ή Κότζιαζ (Ακόντισμα), 43 • Ορέν Δερέ (Ορεινό), 152 • Τζαρή (Κουνουπιά), 116 • Τσινάρ (Λεύκη), 20

ü  Κουρίτα (Κορυφές), 840 – οικισμοί: Κουρίτα, 529 • Κιζιλή (Κρανοχώρι), 311

ü  Ναϊπλή (Πολύνερο), 1.188 – οικισμοί: Ναϊπλή, 472 • Κόκκαλα, 716

ü  Παλαιά Καβάλα, 878 – οικισμοί: Παλιά Καβάλα, 574 • Χορασά, 304

ü  Πρέτζοβα (Αμισιανά), 1.569 – οικισμοί: Πρέτζοβα, 557 • Βασιλάκι, 66 • Κίναλη (Κοκκινόχωμα), 622 • Μπατέμ Τσιφλίκ (Αμυγδαλεώνας), 153 • Μπερεκετλή (Δάτο), 171

ü  Σέλιανη (Φίλιπποι), 1.293 – οικισμοί: Σέλιανη, 759 • Ραχτσά (Κρηνίδες), 534

ü  Σουγιουτζούκ (Λιμνιά), 2.209 – οικισμοί: Σουγιουτζούκ, 983 • Κουρτλού (Λυκόστομο), 698 • Μουχάλ (Βουνοχώρι), 528.

 

Υποδιοίκηση Νέστου (7 κοινότητες - Σύνολο πληθυσμού, 19.487)

 

ü  Δάροβα (Κεχρόκαμπος), 3.009 – οικισμοί: Δάροβα, 1.797 • Καραμανλή (Άγιος Κοσμάς), 653 • Μουρατλή (Σκοπός), 559

ü  Ιντζές (Παράδεισος), 1.555 – οικισμοί: Ιντζές, 306 • Καρά-Κιδαρλή (Λιθοχώρι), 175 • Κουρού-Δερέ (Ξεριάς), 320 • Μπεκλεμής (Διαλεκτό), 424 • Τσομπανλή (Αβραμυλιά), 330

ü  Καρατζάκιοϊ (Πέρνη), 2.100 – οικισμοί: Καρατζάκιοϊ, 1.004 • Γενί-κιοϊ (Νέα Κώμη), 105 • Δεδέ Δαγ (Αγιοβούνι), 79 • Δοϊρανλή (Γραβούνα), 72 • Εσκή-κιοϊ (Παλαιά Κώμη), 52 • Καγιά Μπουνάρ (Πετροπηγή), 196 • Καρατζιλάρ (Ζαρκαδιά), 397 • Κεδικλή , 71 • Μποϊνού Κισλή (Γέροντας), 124

ü  Μούτζινος (Λεκάνη), 4.049 – οικισμοί: Μούτζινος, 1.729 • Ασικλάρ (Λυκοβούνι*), 62 • Δρένοβα (Αερικό*), 201 • Κιζ-μποκιού (Δρυμιά*), 88 • Μουρατσίκ (Μυρτούσα*), 99 • Μπαϊραμλή (Πασχαλιά*), 308 • Μπόεβα (Καστανωτό*), 315 • Τσαϊλίκ (Διπόταμος), 1.188 • Χαλέπ (Χαλέπιον*), 59 [*= Από το 1928 ανήκουν στην επαρχία Ξάνθης]

ü  Όλατζακ (Πλαταμώνας), 1.915 – οικισμοί: Όλατζακ, 750 • Αλχανλή (Αχλαδινή), 173 • Ιμρενλή (Κυνηγός), 143 • Κιοσελέρ-Ζεΐρ (Ανωχώρι), 192 • Κιοσελέρ-Μπαλιά (Κατωχώρι), 249 • Κούλατζικ (Πυργίσκος), 154 • Κουρτσαλάρ (Λυκιά), 108 • Σεπετζιλέρ (Καλαθάς), 146

ü  Ουζούν-κιοϊ (Μακρυχώρι), 3.240 – οικισμοί: Ουζούν-κιοϊ, 858 • Αχματλή (Απιδιά), 72 • Γκάτζιλερ (Νικητές), 222 • Δομασλή (Ποντολίβαδο), 318 • Καβατζίκ (Λευκάδιο, συν. Ελαφοχωρίου), 189 • Καρατζόβα (Ελαφοχώρι), 385 • Κωτσαγλάρ (Κωνσταντινιά), 288 • Μουσταφά Ογλάρ (Στεγνό κοιν. Δύσβατου), 187 • Μπαρακλή (Στενωπός, κοιν. Μακρυχωρίου), 261 • Νεδερλή (Δύσβατο), 460

ü  Σαρή-Σαμπάν (Σαπαίοι / Χρυσούπολη), 3.619 – οικισμοί: Σαρή-Σαμπάν, 692 • Ερετλή Μαχαλέ (Ερατεινό), 209 • Καρά Βέη (Νέα Καρυά), 53 • Κεραμωτή, 10 • Κινέζ (Προάστιο), 399 • Κουρί (Αγίασμα), 270 • Κουτούντζαλη (Πηγές), 222 • Μπετζελή (Δρυσμούσα), 490 • Μπιλάλ Αγά (Νέα Καρυά), 25 • Οργάντζιλαρ (Χρυσοχώρι), 690 • Ρεσήτ βέη (Μοναστηράκι), 154 • Σουσούρ-κιοϊ (Πηγές), 255 • Τοϊλάρ (Περιστερεώνας), 63 • Χατζή Αλή πασά, 72 • Χατζή-εμίν αγά (Χαϊδευτό), 15.

 

Υποδιοίκηση Παγγαίου (11 κοινότητες - Σύνολο πληθυσμού, 16.434)

 

ü  Δεμιρλή (Σιδηροχώρι), 983 – οικισμοί: Δεμιρλή, 213 • Βελτζιλέρ (Δημαράς), 95 • Δεβέκιραν (Μέλισσα), 292 • Δεβεκλή (Καραβαγγέλης), 137 • Δουρμουσλού (Μεσότοπος), 187 • Μουρσαλή (Μονοκαρυδιά, συν. Σιδηροχωρίου), 50

ü  Ελευθεραί, 1.738 – οικισμοί: Ελευθερές, 737 • Δρέσνα (Μυρτόφυτο), 240 • Καλιά Τσιφλίκ (σημ. Νέα Πέραμος), 85 • Κοτσκάρι (Ελαιοχώρι), 359 • Νουζλά (Άγιος Ανδρέας), 162 • Τσιούστη (Φωλεά), 155

ü  Μεσωρόπη, 1.363 – οικισμοί: Μεσωρόπη, 866 • Αχατλάρ (Μικροχώρι, συν. Πλατανότοπου), 137 • Ισιρλί (Πλατανότοπος), 289 • Τσιφλίκι (Τρίτα, συν. Πλατανότοπου), 71

ü  Μουσθένη, 1.523 – οικισμοί: Μουσθένη, 1.342 • Αυλή, 181

ü  Μποσταντζιλή (Κηπιά), 1.627 – οικισμοί: Μποσταντζιλή, 447 • Δράνοβα (Χορτοκόπι), 286 • Ελετζίκ (Αετοπλαγιά, συν. Χρυσόκαστρου), 176 • Κότσανη (Ακροβούνι), 214 • Οσμανλή (Χρυσόκαστρο), 186 • Ρεχιμλή (Μεσιά), 109 • Τόβλιανη (Εξοχή), 209

ü  Νικήσιανη, 2.186 – οικισμοί: Νικήσιανη, 1.632 • Γκόριανη (Γεωργιανή), 504

ü  Ορφάνι, 1.168 – οικισμοί: Ορφάνι, 82 • Δεδέμπαλη (Γαληψός), 167 • Κάργιανη, 211 • Κάτω Λακκοβίκια (Οφρύνιο), 120 • Λογγούρ Πασαλή, 50 • Μονόλιθος Μπόμπλιανης, 70 • Μονόλιθος Φτέρης, 37 • Μπόμπλιανη (Ακροπόταμος), 302 • Ορφάν Τσιφλίκ, 29 • Τούζλα, 100

ü  Παλαιοχώρι, 1.225 – οικισμοί: Παλαιοχώρι, 1.168 • Μισελλή (Δρυάδα), 57

ü  Ποδογόριανη (Ποδοχώρι), 808 – οικισμοί: Ποδογόριανη, 538 • Σαρλή (Κοκκινοχώρι), 270

ü  Πράβι (Ελευθερούπολη), 2.827 – οικισμοί: Πράβι, 2.389 • Δρανίτσι (Αντιφίλιπποι), 438

ü  Σαμάκοβο (Δωμάτια), 1.036 – οικισμοί: Σαμάκοβο, 663 • Κουλαλή (Πυργοχώρι), 153 • Τσιτακλή (Μελισσοκομείο), 220.

 

 

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

 

[1] Η απογραφή είναι διαθέσιμη σε ψηφιακή μορφή: http://www.e-demography.gr/ElstatPublications/censuses/index.cfm?year=1920

 

[2] Επιτελική Υπηρεσία του Ελληνικού Στρατού, Στατιστικοί πίνακες του πληθυσμού κατ’ εθνικότητας των νομών Σερρών και Δράμας, Αθήναι 1919.

 

[3] Η Απογραφή του 1920 θεωρείται πληρέστερη από τις προηγούμενες είκοσι απογραφές του ελληνικού κράτους, όσον αφορά την καταγραφή των δημογραφικών χαρακτηριστικών του πληθυσμού. Στο ερωτηματολόγιό της περιλαμβάνονταν, μεταξύ πολλών άλλων, και τα εξής ερωτήματα: «6. Θρησκεία: Ποίον είνε το θρήσκευμά σου; Αν είσαι Χριστιανός να γράψης και το δόγμα εις το οποίον ανήκεις, δηλ. αν είσαι ορθόδοξος, σχισματικός, καθολικός ή διαμαρτυρόμενος»- «7. Γλώσσα: Ποία είνε η μητρική σου γλώσσα δηλ. ποία είνε η γλώσσα την οποίαν έμαθες από μικρός και την οποίαν ομιλείς εις την οικίαν σου. Εάν η μητρική σου γλώσσα δεν είνε η Ελληνική, γνωρίζεις και την Ελληνικήν; (ναι ή όχι)».

Σημειώνουμε εδώ ότι: α) ως “σχισματικός” προσδιορίζεται ο ανήκων στη Βουλγαρική Εξαρχία - β) η γλώσσα των σλαβόφωνων της Μακεδονίας αναφέρεται στην απογραφή  ως “μακεδονική” (στην απογραφή του 1928 ως “μακεδονοσλαυική”).

 

[4] Οι αρχειακές πηγές και η διαθέσιμη βιβλιογραφία παρέχουν στον ερευνητική διάφορες στατιστικές και εκθέσεις των δεκαετιών του 1910 και 1920 με πληροφορίες για τα μεγέθη των εθνοθρησκευτικών κοινοτήτων, για τους πληθυσμούς των οικισμών, για τη μετακίνηση των πληθυσμών της περιοχής μετά τους βαλκανικούς πολέμους και τη συνθήκη του Νεϊγύ κ.ά.

 

[5] Πρόκειται για τον Κωνσταντινουπολίτη Λέανδρο Αδαμπασιάδη, που το φθινόπωρο του 1952 (στην επέτειο των 30 χρόνιων από τη μέρα που αποβιβάστηκε στην Καβάλα), δημοσίευσε σε τοπικό περιοδικό άρθρο με τίτλο «Τριάντα Χρόνια. Μια αναδρομή». 

 

[6] Από τους 50.852 κατοίκους της Καβάλας οι 10.598 (ποσοστό 20,9%) ήταν γηγενείς, οι 11.327 (22,2%) ήταν “μετανάστες” (ως μετανάστες αναφέρονται όσοι ήταν εγκατεστημένοι στην Καβάλα, αλλά είχαν γεννηθεί σε άλλο μέρος της Ελλάδας) και οι 28.927 (56,9%) ήταν πρόσφυγες.

 

[7] Ο Νομός Καβάλας συστάθηκε τον Αύγουστο του 1924. Μέχρι τότε οι τέσσερις αυτές υποδιοικήσεις ανήκαν στο Ν. Δράμας.