Οι Καμάρες - Το Υδραγωγείο της Καβάλας

Οι Καμάρες - Το ιστορικό Υδραγωγείο της Καβάλας*

Το πιο αναγνωρίσιμο μνημείο της Καβάλας είναι το μεγάλο τοξωτό υδραγωγείο της, γνωστό με το όνομα «Καμάρες». Το εντυπωσιακό αυτό μνημείο, μήκους 270 και μέγιστου ύψους 25 μέτρων, είναι κτισμένο από ντόπιο γρανίτη και πλίνθους, πατά σε 18 ογκώδη μεσόβαθρα («ποδαρικά») και φέρει διπλή και σε ορισμένα σημεία τριπλή σειρά επάλληλων τόξων. 

Οι σημερινές Καμάρες είναι το τελευταίο τμήμα ενός τεράστιου υδραγωγείου της πρώτης περιόδου της τουρκοκρατίας. Στις αρχές του 16ου αιώνα η άνυδρη χερσόνησος της Παναγίας υδροδοτήθηκε με τα νερά που πηγάζουν από την περιοχή της Παλιάς Καβάλας. Το νερό διοχετευόταν στην πόλη μέσω ενός κτιστού επίγειου αγωγού μήκους εξίμισι χιλιομέτρων. Ο υδραγωγός ξεκινούσε από πηγή που βρίσκεται σε υψόμετρο 400 μ. και είναι γνωστή ως «μάνα του νερού» ή «Σούμπαση» ή «τρία Καραγάτσια», κατά τη διαδρομή του ακολουθούσε συνεχώς την κλίση του εδάφους και στις ρεματιές που διέκοπταν την πορεία του περνούσε πάνω από πέντε πέτρινες υδατογέφυρες, που είχαν κτιστεί γι’ αυτό το σκοπό. Ορισμένα τμήματά του σώζονται ακόμη σε ικανοποιητική κατάσταση και η πορεία του είναι ευδιάκριτη μέχρι την είσοδό του στα όρια της σημερινής Καβάλας, συγκεκριμένα μέχρι την εκκλησία του Αγίου Κωνσταντίνου.
 

Μονοπάτι με το αγωγό του νερού και υδατογέφυρα προς την Παλιά Καβάλα

Το τελευταίο τμήμα του αγωγού το αφάνισε, ήδη από τα τέλη του 19ου αιώνα, η δημιουργία των βορειοανατολικών μαχαλάδων της πόλης (Σελιμιγιέ και Γενή Μαχαλέ). Όμως η πορεία του υποδηλώνεται από το όνομα της συνοικίας Σούγιολου («δρόμος του νερού»), μέσω της  οποίας κατέληγε στις Καμάρες, ακολουθώντας την πορεία των οδών Αγ. Κωνσταντίνου και Κωνσταντινίδου Ποιητού. Ο αγωγός βγαίνει στην επιφάνεια μετά το νότιο τοίχο του παλιού Γυμνασίου Αρρένων, όπου αρχίζουν και οι Καμάρες. 

Το επιβλητικό τοξωτό υδραγωγείο κατασκευάστηκε για να γεφυρώσει το χαμηλό μέρος που χωρίζει τη χερσόνησο της Παναγίας από τα απέναντι υψώματα. Έτσι το νερό έφτανε στην πόλη, συγκεντρωνόταν σε μεγάλη δεξαμενή (στο σημείο που ενώνονται οι Καμάρες με το τείχος της επέκτασης) και από εκεί διοχετευόταν στις δημόσιες κρήνες, στις δεξαμενές, στα λουτρά και στα ιδρύματα της πόλης (όχι βέβαια στο κάστρο). 

Οθωμανική βρύση σε πάροδο της Βυζαντίου

Οι διαδρομές του δικτύου ύδρευσης και οι θέσεις όπου υπήρχαν κοινόχρηστες βρύσες υποδηλώνονται από τις παλιές ονομασίες μερικών τοποθεσιών ή οδών της χερσονήσου: Αράπ τσεσμέ (μαύρη βρύση = η οδός Βυζαντίου), Ντεβέ τσεσμέ (βρύση της καμήλας = η οδός Ναυαρίνου) κλπ. Δημόσιες κρήνες είχαν οι περισσότερες οδοί της παλιάς πόλης: Θ. Πουλίδου, Ανθεμίου, Μεχμέτ Αλή, Ερμιόνης, Καψάλη, Δερβενακίων, Ναυαρίνου, Βυζαντίου, Ιουστινιανού, Πιπίνου και Ιερολοχιτών. Μέχρι τα μέσα του 20ού αιώνα σώζονταν δεκατέσσερις. Σήμερα υπάρχουν απομεινάρια τριών, στην αρχή της οδού Μεχμέτ Αλή, σε πάροδο της οδού Βυζαντίου και στην οδό Ιουστινιανού.

Η πιο γνωστή κρήνη της πόλης, που εξυπηρετούσε τους ταξιδιώτες και τα άλογά τους βρισκόταν στο "κέντρο" της πόλης, κοντά στο τζαμί του Ιμπραήμ πασά (σημερ. ναό του Αγίου Νικολάου). Για σκάφη της είχε επιτύμβια επιγραφή της 35χρονης Ρωμαίας ιέρειας Cornelia Asprilia, την οποία τοποθέτησε εκεί ο ίδιος ο Ιμπραήμ πασάς γύρω στα 1530. Εκεί τη βρήκαν και την αντέγραψαν πολλοί περιηγητές στη διάρκεια τρεισήμισι αιώνων, από τον P. Belon το 1547 μέχρι τον E. le Camus το 1896. Σώζεται ακόμη στο Αρχαιολογικό Μουσείο Καβάλας. [1] 

Οι Καμάρες στη σημερινή τους μορφή είναι έργο των αρχών του 16ου αιώνα και αποδίδεται στον Ιμπραήμ πασά, βεζύρη του σουλτάνου Σουλεϊμάν του Νομοθέτη. Κτίστηκαν μεταξύ 1520-1530, περίοδο κατά την οποία κατασκευάστηκαν στην Καβάλα μεγάλα έργα υποδομής, που αποσκοπούσαν στην ανασυγκρότηση της πόλης, μετά την καταστροφή του 1391 και τη μακρά περίοδο εγκατάλειψης του οικισμού. 

Ο τούρκος περιηγητής Εβλιγιά Τσελεμπή αποδίδει το έργο στον ίδιο το Σουλτάνο Σουλεϊμάν: «Για να ενισχύσει το έργο του ευνοούμενού του (του Ιμπραήμ πασά), ο αείμνηστος σουλτάνος Σουλεϊμάν έφερε στην πόλη το ζωογόνο νερό από μια βουνίσια πηγή που βρίσκεται πολύ μακριά, σε απόσταση ενός κονάκ (ενός σταθμού για ταξιδιώτες). Το νερό φθάνει στην πόλη διά μέσου ενός υδραγωγείου που έχει εξήντα αψίδες και το ύψος του φθάνει στις ογδόντα πήχεις. Το έργο αυτό του Σουλεϊμάν –ο θεός ας τον ελεήσει– είναι ανώτερο από κάθε περιγραφή. Υψώνεται σαν ουράνιο τόξο και μπορεί να συγκριθεί μόνο με το φρούριο της Καβάλας, που έκτισε ο βασιλιάς Φίλιππος». Θεωρείται όμως βέβαιο ότι ο Ιμπραήμ πασάς δεν είχε απλώς την πρωτοβουλία για την κατασκευή του Υδραγωγείου, αλλά και έδωσε μεγάλο μέρος της ιδιωτικής του περιουσίας για την υλοποίηση του έργου. [2] 

Το Υδραγωγείο υπήρξε έργο ζωτικής σημασίας για την Καβάλα. Το νερό έκανε τον οικισμό βιώσιμο, συνέβαλε στην ανάπτυξη των αστικών λειτουργιών του, στην εγκατάσταση νέων κατοίκων και στη μεγάλη αύξηση του πληθυσμού του. Με δυο λόγια, υπήρξε καθοριστικός παράγοντας για τη μεταμόρφωση της Καβάλας από ασήμαντο οικισμό σε μικρή πόλη. Τον ευεργετικό ρόλο του επισημαίνουν και οι περιηγητές της εποχής: Ο Pierre Belon αναφέρει στα 1547 ότι η Καβάλα ήταν στο παρελθόν έρημη και ακατοίκητη, αλλά λίγα χρόνια μετά την κατασκευή του Υδραγωγείου έγινε ένας «όμορφος και πολυάνθρωπος οικισμός».

Οι Καμάρες είναι έργο τεράστιο, δυσανάλογο με το μέγεθος του τότε ασήμαντου οικισμού. Παρόμοιο υδραγωγείο της οθωμανικής περιόδου, τέτοιας κλίμακας και τόσο ισχυρής κατασκευής, δεν εντοπίζεται αλλού. Πιθανολογείται λοιπόν ότι στον ίδιο χώρο υπήρχε υδραγωγείο παλαιότερης περιόδου, πάνω στα απομεινάρια του οποίου κτίστηκαν οι Καμάρες.

Στο συμπέρασμα αυτό οδηγούν και οι διαπιστώσεις της αρχαιολογικής έρευνας στις Καμάρες, στις υδατογέφυρες και στον αγωγό. Για παράδειγμα, τρία από τα ποδαρικά των Καμαρών έχουν στο κατώτερο τμήμα τους τειχοποιία με χοντροπελεκημένους λίθους, που διαφέρει εμφανώς από την τειχοποιία των υπόλοιπων ποδαρικών και ανήκει ασφαλώς σε φάση αρχαιότερη του 1520-1530, πιθανόν στη μεσοβυζαντινή περίοδο. Το ίδιο φαίνεται να ισχύει και για δύο από τις πέντε υδατογέφυρες. Έχουν διαφορετικές μορφές τόξων και το αρχικά χαμηλότερο επίπεδο του οδοστρώματός τους χρειάστηκε να υπερυψωθεί για να έρθει στο ίδιο ύψος με τον επίγειο αγωγό. Γενικά, με βάση τα μορφολογικά στοιχεία της όλης κατασκευής, αλλά και τα ξαναχρησιμοποιημένα υλικά, μπορεί να υποστηριχθεί ότι το υδραγωγείο είναι έργο παλαιότερο από την περίοδο της τουρκοκρατίας. [3]

Η άποψη αυτή ενισχύεται από τη μαρτυρία του Belon, που έμεινε στην Καβάλα τρεις μέρες του 1547, δηλ. περίπου 20 χρόνια μετά την κατασκευή του υδραγωγείου. Ο Γάλλος περιηγητής αναφέρει ότι ο Ιμπραήμ πασάς αναστήλωσε - αποκατέστησε το υδραγωγείο («Abrahim Pacha restaura un conduit d' eau»), όχι ότι το έκτισε εξαρχής (πιστεύει μάλιστα ότι το παλαιότερο υδραγωγείο ήταν έργο των βασιλέων της Μακεδονίας). Η μαρτυρία θεωρείται αξιόπιστη, καθώς αναμφίβολα βασίστηκε σε πληροφορίες εντόπιων, οι οποίοι ήταν αυτόπτες μάρτυρες της κατασκευής του υδραγωγείου (ορισμένοι ίσως και να είχαν εργαστεί εκεί) και γνώριζαν τι υπήρχε στο χώρο αυτό πριν από την ανοικοδόμηση των Καμαρών.[4]

Σε ποια εποχή ανάγεται όμως αυτό το παλαιό υδραγωγείο, ο αρχικός πυρήνας των Καμαρών; Υποστηρίχθηκε στο παρελθόν ότι οι Καμάρες ανοικοδομήθηκαν πάνω στο βυζαντινό τείχισμα, το «μακρό τείχος» που έκτισε το 1307 ο Ανδρόνικος Β΄ Παλαιολόγος για να ελέγχει τη μοναδική διάβαση από τη Μακεδονία στη Θράκη. Κατά την εκδοχή αυτή, το τείχισμα, που ξεκινούσε από το ύψωμα του Σανατόριου, ακολουθούσε στο τελείωμά του την πορεία των μεταγενέστερων Καμαρών, έφραζε το στενό ισθμό και κατέληγε στο κάστρο της Χριστούπολης. Σ’ αυτό το τελευταίο τμήμα του ενσωμάτωνε τον αγωγό του νερού και έτσι εκτός από τον αμυντικό του ρόλο επιτελούσε παράλληλα και λειτουργία υδραγωγείου.  [5]

 Η άποψη αυτή αφήνει πολλά αναπάντητα ερωτηματικά. Πιο πειστική φαίνεται η άποψη ότι οι Καμάρες είναι το ρωμαϊκό υδραγωγείο της αρχαίας Νεάπολης. [6] Κατασκευάστηκε πιθανότατα κατά τους πρώτους μεταχριστιανικούς αιώνες, ανάμεσα στον 1ο και τον 6ο, δέχτηκε κατά καιρούς πολλές επισκευές και πρέπει να διατήρησε την αρχική λειτουργία του τουλάχιστον μέχρι και τη μεσοβυζαντινή περίοδο. Τη φθορά του χρόνου και των διαφόρων επιδρομέων ολοκλήρωσε η οθωμανική κατάκτηση της Καβάλας. Από τα τέλη του 14ου αιώνα, ίσως όμως και από πολύ νωρίτερα, το υδραγωγείο έπαυσε να λειτουργεί και να συντηρείται. Στα 1520-1530 επισκευάστηκε ριζικά ο αγωγός του νερού σ’ όλη του τη διαδρομή, από τα Τρία Καραγάτσια μέχρι την πόλη, κτίστηκαν ή επιδιορθώθηκαν οι υδατογέφυρες και στη θέση του κατεστραμμένου υδραγωγείου ανοικοδομήθηκαν οι επιβλητικές Καμάρες. 

Λεπτομέρειες τόξων στις σημερινές Καμάρες

Το παλιό αυτό Υδραγωγείο ύδρευε την πόλη της Καβάλας μέχρι τις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα. Διατηρήθηκε σε καλή κατάσταση για τέσσερις αιώνες χάρη στη συνεχή και συστηματική συντήρησή του και τις κατά καιρούς επισκευές. Αξίζει να σημειώσουμε ότι στα μέσα του 16^ου αιώνα η συντήρηση του νεόδμητου υδραγωγείου της Καβάλας είχε ανατεθεί στη μικρή χριστιανική κοινότητα της πόλης. Όπως αναφέρεται στην οθωμανική απογραφή του 1569,  τριάντα τέσσερις (34) χριστιανικές οικογένειες όφειλαν κάθε χρόνο να παραδίδουν 100 kile (περίπου 2.600 κιλά) κιμωλία, ένα καντάρι (περίπου 54 κιλά) λινέλαιο και μεγάλη ποσότητα βαμβακιού, πρώτες ύλες για τη δημιουργία του μείγματος με το οποίο θα έκλειναν τις τρύπες στις ενώσεις των υδροσωλήνων. Κάθε φορά που ερχόταν σουλτανική διαταγή για την επιδιόρθωση του υδραγωγείου, έπρεπε να ετοιμάσουν το στόκο και να διαθέσουν την εργατική τους δύναμη. Ακόμη 18 οικογένειες και 13 άγαμοι νέοι ήσαν επιφορτισμένοι με τις βοηθητικές εργασίες της συντήρησης. Έναντι αυτών των υπηρεσιών τους, οι χριστιανοί της Καβάλας απολάμβαναν ένα ειδικό καθεστώς φορολογικών απαλλαγών.

Τεκμήριο των επεμβάσεων και των επισκευών που έγιναν σε διαφορετικές χρονικές περιόδους είναι η πολυμορφία των τόξων. Γράφει σχετικά ο αρχαιολόγος Κ. Τσουρής: «Το πιο εντυπωσιακό τμήμα του υδραγωγείου είναι οι Καμάρες μέσα στην ίδια την πόλη. Πρόκειται για ένα πραγματικό δειγματολόγιο μορφών τόξων, υλικών δομής και μορφών τειχοποίας. Υπάρχουν τόξα ημικυκλικά, οξυκόρυφα, λιθόκτιστα, πλινθόκτιστα, με εναλλαγή λίθων και πλίνθων, κατά ένα τμήμα τους λιθόκτιστα και κατά άλλο πλινθόκτιστα, με υποχώρηση από την τειχοποιία ή χωρίς υποχώρηση, οριοθετημένα ή ελεύθερα [...]. Όλα δείχνουν μακραίωνη και αδιάκοπη συντήρηση».   

Η μόνη γνωστή επέμβαση είναι του 1818. Τότε επισκευάστηκε το νότιο τμήμα των Καμαρών, προς την πλευρά των τειχών της πόλης, όπως μαρτυρεί και σχετική επιγραφή, εντειχισμένη στις Καμάρες. Τότε έγιναν και επεμβάσεις στο δίκτυο της χερσονήσου για να υδροδοτηθεί το Ιμαρέτ. 

Τα προβλήματα άρχισαν να εμφανίζονται το δεύτερο μισό του 19ου αιώνα. Κατά τις τελευταίες δεκαετίες το νερό του παλιού υδραγωγείου δεν επαρκούσε. Αιτία ήταν η αύξηση των αναγκών της χερσονήσου αλλά και η δημιουργία των νέων τουρκικών συνοικιών του ανατολικού μέρους της πόλης (Γενή Μαχαλέ, Χαμιντιγιέ, Σελιμιγιέ), που υδροδοτούνταν κι αυτές από τις πηγές της Παλιάς Καβάλας. Στις αρχές του 20ού αιώνα με πρωτοβουλία του χεδίβη της Αιγύπτου εκπονήθηκε σχέδιο για τη βελτίωση και επέκταση του δικτύου ύδρευσης της χερσονήσου της Παναγίας, που όμως δεν υλοποιήθηκε.

Το 1912-1913 οι αρχές της πρόσκαιρης βουλγαρικής διοίκησης κατάργησαν τα επί αιώνες προστατευτικά μέτρα και μετέτρεψαν το μονοπάτι του νερού σε δρόμο. Η διέλευση πεζών, κοπαδιών και αμαξών προκαλούσε βλάβες και ρήγματα στον αγωγό, με αποτέλεσμα την απώλεια του νερού και τις συχνές μολύνσεις του.

Στα χρόνια της εγκατάστασης των προσφύγων το νερό έφτανε στην παλιά πόλη μέρα παρά μέρα και μόνο για λίγες ώρες και οι κοινόχρηστες βρύσες γίνονταν θέατρο ομηρικών καυγάδων για το σπάνιο αγαθό. Για να μειωθεί η λειψυδρία, στις αρχές της δεκαετίας του 1930 η χερσόνησος της Παναγίας υδροδοτήθηκε και από τη δεξαμενή του Αγίου Αθανασίου. Το αρχαίο υδραγωγείο άρχισε να περιπίπτει σε αχρηστία και έκλεισε τον κύκλο της ζωής του στα μέσα του 20ού αιώνα.

Σήμερα οι Καμάρες έχουν χάσει πολύ από το ζωτικό τους χώρο: Το επιβλητικό υδραγωγείο, που επί αιώνες κυριαρχούσε στο τοπίο και ήταν ορατό από παντού, ασφυκτιά μέσα στις πολυκατοικίες και σταδιακά εξαφανίζεται. Κάτω από τα τόξα του περνούν οι δρόμοι που συνδέουν το κέντρο της πόλης με τις ανατολικές περιοχές της. Αταίριαστες και ακαλαίσθητες κατασκευές παρενοχλούν το μνημείο, κυρίως προς την πλευρά του καρνάγιου, ενώ ανάμεσα σε κάποια ποδαρικά του διατηρούνται ακόμη τα μικρά προσφυγικά σπιτάκια.

Παρόλα αυτά το μνημείο διατηρεί αμείωτη τη γοητεία του. Συνέβαλε σ’ αυτό η πρόσφατη εξαιρετική αναστήλωσή του από τη 12η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων της πόλης μας.[7] Απομένει η ανάπλαση του περιβάλλοντος χώρου που θα αναδείξει τις ομορφιές του και βέβαια η συστηματική αρχαιολογική έρευνα, που θα αποκαλύψει τα κρυμμένα μυστικά του ιστορικού παρελθόντος του. 

* Το κείμενο αυτό το πρωτοδημοσιεύσαμε στο βιβλίο (των Ν. Καραγιαννακίδη και Κ. Λυκουρίνου), Νεάπολις - Χριστούπολις - Καβάλα, Οδοιπορικό στο χώρο και στο χρόνο της παλιάς πόλης, έκδ. Δήμου Καβάλας, κεφ. Γ3. "Υδραγωγείο (Καμάρες)", σ. 152-158. Εδώ προσθέσαμε και μερικές παραγράφους από την εργασία μας «Η Καβάλα της Οθωμανικής περιόδου (τέλη 14ου αι.- 1912) Η παλιά πόλη - συνοικία της Παναγίας» στο Η παλιά πόλη της Καβάλας (7ος π.χ. – 20ος αι.) Ο χώρος, οι άνθρωποι, τα τεκμήρια της ιστορίας, έκδ. Εξωραϊστικού  Πολιτιστικού Συλλόγου Παναγίας “Το Κάστρο”,  Καβάλα 2005, τ. 1, ενότητα 2.4.4. "Η ύδρευση της χερσονήσου", σ. 123-124.

[1] Βλ. Κ. Λυκουρίνου, «Η Καβάλα της Τουρκοκρατίας στα κείμενα των ξένων περιηγητών», Υπόστεγο, 8-9 (Καβάλα, φθιν. 1997), 166-206.        

[2] Αυτό υποστηρίζει ο H. W. Lowry «Ο Ibrahim Pasa και η δημιουργία της Οθωμανικής Καβάλας, 1478-1667» (απομαγνητοφ. εισήγηση σε εκδήλωση στην Καβάλα, 27-6-2006, 8σέλιδο ένθετο εφημ. Χρονόμετρο).

[3] Παρατηρήσεις και διαπιστώσεις του Κ. Τσουρή στην πολύτιμη εργασία του, «Νεάπολις – Χριστούπολις – Καβάλα. Διορθώσεις – προσθήκες – παρατηρήσεις στην οχύρωση και την ύδρευση», Αρχαιολογικό Δελτίο, 53 (1998), Μελέτες, σ. 413-415.

[4] P. Belon, Les observations de plusieurs singularitez et choses mémorables trouvées en Grèce…, Paris 1553, σ. 56-61. 
 

[5] Την άποψη αυτή είχε υποστηρίξει ο αρχαιολόγος Γ. Μπακαλάκης, "Το παρά την Χριστούπολιν τείχισμα", Ελληνικά, 10 (1938), 307-318.

[6] Τη θέση αυτή διατύπωσε πρώτος ο Κ. Τσουρής, ό.π., σ. 416.

[7] Βλ. Μ. Λυχούνα, Μεσαιωνικό Υδραγωγείο Καβάλας, έκδ. Υπ. Πολιτισμού - 12η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων, Καβάλα 2008.