Η οθωμανική Καβάλα. Από την καταστροφή στην ανασυγκρότηση της πόλης. Τα μεγάλα δημόσια έργα, οι εποικισμοί, οι εξισλαμισμοί

Η οθωμανική Καβάλα. Από την καταστροφή στην ανασυγκρότηση της πόλης. Τα μεγάλα δημόσια έργα, οι εποικισμοί, οι εξισλαμισμοί 

Αριστ.: Από τα τόξα των Καμαρών - Κέντρο: "Το δέντρο της ζωής". Αφιέρωμα σε μουσουλμανικό χώρο λατρείας της περιοχής Καβάλας (φωτ. Θεόδωρου Δ. Λυμπεράκη) - Δεξ.: Από το εσωτερικό του τζαμιού του Χαλίλ μπέη ("της Μουσικής") στην Παναγία.

Το ζοφερό έτος 1391 η Χριστούπολις, η μεσαιωνική Καβάλα, κατελήφθη διά της βίας από τους Οθωμανούς, υπέστη εκτεταμένες καταστροφές και το μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού της την εγκατέλειψε ή οδηγήθηκε στην αιχμαλωσία. Το πρώτο διάστημα η πόλη εμφανίζεται ακατοίκητη και  έρημη και στη συνέχεια ως ένα κάστρο με αποκλειστικά στρατιωτικό χαρακτήρα. Μετά τα μέσα του 15ου αιώνα στο χώρο της χερσονήσου αναπτύσσεται κι ένας ασήμαντος οικισμός, με στοιχειώδεις λειτουργίες, εξακολουθούν όμως να είναι ορατές οι συνέπειες της εγκατάλειψης και της καταστροφής που προηγήθηκε.[1]

Από τη βυζαντινή Χριστούπολη στην οθωμανική Καβάλα. Η κατάληψη της πόλης και οι συνέπειες. Ιστορικά δεδομένα και ερωτηματικά.

Από τη βυζαντινή Χριστούπολη στην οθωμανική Καβάλα. Η κατάληψη της πόλης και οι συνέπειες. 

Μαρτυρίες και ερωτήματα

Η τελευταία εικοσαετία του 14ου αιώνα αποτελεί για την ιστορία της πόλης σαφή χρονική τομή. Την περίοδο αυτή η Χριστούπολις, η μεσαιωνική Καβάλα, ακολουθώντας την κοινή μοίρα του βυζαντινού ελληνισμού, πολιορκείται και καταλαμβάνεται από τους Οθωμανούς.

Για την ακριβή χρονολόγηση της οθωμανικής κατάκτησης της πόλης έχουν σωθεί διαφορετικές μαρτυρίες και έχουν διατυπωθεί διαφορετικές απόψεις: Σύμφωνα με μαρτυρίες τουρκικών χρονικών του 14ου – 15ου αιώνα, η κατάληψη έχει χρονολογηθεί περί το 1382-1383.[1]

Επί εσχάτη προδοσία... Οι δίκες των κινηματιών του Μαρτίου 1935 στα στρατοδικεία της Καβάλας

Επί εσχάτη προδοσία... Οι δίκες των κινηματιών του Μαρτίου 1935 στα στρατοδικεία της Καβάλας

Μετά την καταστολή του κινήματος* συστάθηκαν έκτακτα στρατοδικεία, ενώπιον των οποίων παραπέμφθηκαν οι ενεχόμενοι. Στα στρατοδικεία της Καβάλας δικάστηκαν 277 άτομα: αξιωματικοί του στρατού και της χωροφυλακής, κατώτερα όργανα της τάξης, αστοί με ανόμοια μόρφωση και επαγγελματική ενασχόληση, αγρότες κ.ά. Η δίκη των δώδεκα φυγάδων δε διαχωρίστηκε από των υπόλοιπων και το κατηγορητήριο ήταν κοινό για όλους τους κατηγορουμένους. 

Το κίνημα του Μαρτίου 1935 και ο βομβαρδισμός της Καβάλας. Μια ακραία έκφραση του Εθνικού Διχασμού

Το κίνημα του Μαρτίου 1935 και ο βομβαρδισμός της Καβάλας

"Εις την πρωτεύουσαν της Επαναστάσεως"

Η πολιτική ζωή της Ελλάδας του Μεσοπολέμου στιγματίστηκε από την οξύτατη και συχνά αιματηρή σύγκρουση “βενιζελικών” – “αντιβενιζελικών”, μια αντιπαράθεση που συντηρήθηκε από το 1915 με πολιτικές ρεβανσισμού, με εκτροπές από τον κοινοβουλευτισμό και με αλλεπάλληλα στρατιωτικά κινήματα. Τελευταία πράξη και αποκορύφωμα του Eθνικού Διχασμού ήταν το αποτυχημένο βενιζελικό κίνημα της 1ης Μαρτίου 1935.

Η οργάνωση και διοίκηση της Ελληνορθόδοξης Κοινότητας Καβάλας (1860-1913)

Η οργάνωση και διοίκηση της Ελληνορθόδοξης Κοινότητας Καβάλας (1860-1913)

Ο θεσμός των κοινοτήτων και η οργάνωση της Ελληνορθόδοξης Κοινότητας

Οι γνώσεις μας για τη συγκροτημένη κοινοτική ζωή των χριστιανών της Καβάλας αρχίζουν μόλις τη δεκαετία του 1860. Μέχρι τότε τίποτε δε γνωρίζουμε για την οργάνωση και διοίκηση της κοινότητάς τους. Υποθέτουμε ωστόσο ότι κάποιο κοινοτικό σύστημα διοίκησης θα είχε διαμορφωθεί εθιμικά στην κοινότητα των ελάχιστων ντόπιων χριστιανών κατοίκων, όπως και σε όλο τον τουρκοκρατούμενο Ελληνισμό. Αυτό άλλωστε υποδηλώνεται από τις ελάχιστες και αποσπασματικές πληροφορίες των αρχών της δεκαετίας του 1860. Σε πρακτικό του 1861 διαβάζουμε: «Ο Γ. Π. παραστάς  έμπροσθεν ημών [του μητροπολίτη] και των τιμίων προεστώτων Καβάλλας...» και παρακάτω: «ηρωτήθη ο επίτροπος Ελευθέριος Πογιάρης...». Σε έγγραφο του 1862: «ερωτηθέντων των τζορμπατζήδων...» και «διετάξαμεν αρχιερατικώς τον κοτζάμπασιν Νικολήν (Πούλιου)...». Την ίδια χρονιά, όπως έχουμε δει, αναφέρεται σαφώς η ύπαρξη σχολικού εφόρου στην πόλη: «Ο υποφαινόμενος [Μιχαήλ Σπόντης]... κατά την διάρκειαν της προεδρίας και επιστασίας μου εις την ενταύθα σχολήν...»[1].

Πανούκλα στην Καβάλα και στο Σαρή Σαμπάν (Χρυσούπολη) στα 1924

Πανούκλα στην Καβάλα και στη Χρυσούπολη, 1924

Σε πρόσφατο σημείωμα στο FB, με θέμα την εμφάνιση πανώλης στην Καβάλα το 1835-1836*, σημειώσαμε επιλογικά: “Η πανούκλα επανεμφανίστηκε στην Καβάλα το καλοκαίρι του 1924, στους άθλιους προσφυγικούς καταυλισμούς (σε άλλη ανάρτηση)”. Πρόκειται για μια άγνωστη πτυχή της νεότερης τοπικής μας ιστορίας, που αξίζει να την παρακολουθήσουμε μέσα από τα δημοσιεύματα του Τύπου της εποχής (εφημ. Θάρρος της Δράμας και Μακεδονία της Θεσσαλονίκης).

Το καλοκαίρι του 1924 η κοινωνία της Καβάλας και της ευρύτερης περιοχής θορυβήθηκε από την εμφάνιση κρουσμάτων πανώλης (πανούκλας). Με την κινητοποίηση των υγειονομικών Αρχών και τη λήψη των αναγκαίων μέτρων, η νόσος δεν πήρε επιδημικές διαστάσεις και σύντομα καταπολεμήθηκε.

“…προς ανέγερσιν εκκλησίας εις το Καραορμάνιον…” - Η εκκλησία του Αγίου Αθανασίου στην Καβάλα, 1879-1888

“… προς ανέγερσιν εκκλησίας εις το Καραορμάνιον…”

Η εκκλησία του Αγίου Αθανασίου, 1879-1888

Κατά το τελευταίο τέταρτο του 19^ου αιώνα η Καβάλα διανύει την πρώτη φάση του οικονομικού και κοινωνικού μετασχηματισμού της: αναπτύσσεται η καπνική οικονομία, κυρίως στους τομείς της επεξεργασίας και του εμπορίου· σημειώνεται ραγδαία πληθυσμιακή αύξηση, ιδιαίτερα του ελληνικού στοιχείου· επεκτείνεται η πόλη και δημιουργούνται οι νέες εκτός των τειχών συνοικίες· παρατηρείται έντονη κοινωνική διαστρωμάτωση του πληθυσμού στο σύνολο της πόλης και στις τάξεις της Ελληνορθόδοξης Κοινότητας (οι τάσεις αυτές θα συνεχιστούν και θα ολοκληρωθούν στις πρώτες δεκαετίας του 20ού αιώνα).[1]

Τα ξένα προξενεία στην Καβάλα (1700-1912)

Τα ξένα προξενεία στην Καβάλα (1700-1912)*

Αριστερά: Έγγραφο του Ελληνικού Προξενικού Πρακτορείο (1866) και του
Ελληνικού Υποπροξενείου Καβάλας (1886) - Σχέδιο της περιοχής Καβάλας
(δεκ. 1870) - Βασιλικό Διάταγμα διορισμού Έλληνα υποπροξένου στην
Καβάλα -  Δεξιά: Ν. Γρηγοριάδης, Π. Βάρδας, Π. Βουλγαρίδης.  

Η εγκατάσταση ευρωπαϊκών προξενικών αρχών στην τουρκοκρατούμενη Καβάλα συνδέεται με τη διείσδυση του ευρωπαϊκού κεφαλαίου στο χώρο της οθωμανικής Ανατολής και τους προσανατολισμούς του ευρωπαϊκού εμπορίου.

Τι είδε ο Γερμανός στην Καβάλα του 1873

Τι είδε ο Γερμανός στην Καβάλα του 1873*

Franz von Löher

Το 1873 φθάνει στην Καβάλα, με πλοίο του αυστριακού Lloyd,[1] o Franz von Löher, γερμανός λόγιος, καθηγητής της Νομικής και πολιτικός. Προορισμός του ήταν τα νησιά του Αιγαίου, όπου θα αναζητούσε ένα καταφύγιο για τον εκκεντρικό βασιλιά της Βαυαρίας Λουδοβίκο Β΄, που είχε αποφασίσει να παραιτηθεί από το θρόνο του και να αυτοεξοριστεί. Ο Löher δεν ενδιαφέρεται για τα μνημεία, όπως οι περισσότεροι επισκέπτες της πόλης, αλλά για τους ανθρώπους, τα ήθη και τις καταστάσεις. Γι' αυτό και μας δίνει σπάνιες εικόνες από την Καβάλα του 1873.

Ο Μέγας Αλέξανδρος της Καβάλας!

Ο Μέγας Αλέξανδρος της Καβάλας!*

Στα κείμενά τους οι παλιοί περιηγητές συσχετίζουν συχνά την πόλη και την περιοχή μας με τον Μέγα Αλέξανδρο. Στα 1470 ο G.Μ.D. Angiollelo, λοχαγός του ενετικού στρατού, βλέπει στους Φιλίππους ένα εντυπωσιακό μνημείο (την επιτύμβια ρωμαϊκή στήλη του G. Vibius Quartus), που “φανερώνει ότι στο μέρος εκείνο ήταν ο σταύλος του Μεγάλου Αλεξάνδρου”. Το μνημείο αυτό έξυναν επί αιώνες οι κάτοικοι της περιοχής, διέλυαν τη μαρμάρινη σκόνη στο νερό και την έδιναν στις έγκυες γυναίκες για να κάνουν παιδιά αντρειωμένα σαν το Μεγαλέξανδρο.

Η Παναγούδα

Η Παναγούδα*

Με αφορμή ερώτηση φίλων για την Παναγούδα, παραθέτουμε λίγες σειρές από δημοσίευμα στο περιοδικό “Απόστολος Παύλος” (τεύχος της 15ης Σεπτ. 1929), που εξέδιδε ο Μητροπολίτης Καβάλας Χρυσόστομος: “Μετά πάσης επισημότητος και εν συρροή πλήθους προσκυνητών ετελέσθησαν τη Κυριακή 8η του ενεστώτος μηνός τα εγκαίνια του εν τη εξοχική της Καβάλλας θέσει της Καλαμίτσας κειμένου πανσέπτου Ναού των Γενεθλίων της Θεοτόκου, του επιλεγομένου της Παναγούδας”.

“Αν δεν μου δώσει η μάνα σου ογδόντα ομολογίες…” - Μια προκήρυξη της Εθνικής Τράπεζας προς τον προσφυγικό κόσμο

“Αν δεν μου δώσει η μάνα σου ογδόντα ομολογίες…”[1]  

Αν δεν μου δώσει η μάνα σου ογδόντα ομολογίες,
κι άλλες σαράντα μετρητές θα ’χομε φασαρίες.

Πανάθεμά σε, τράπεζα, που δίνεις ’μολογίες

και δεν τα δίνεις μετρητά να παντρευτεί καμιά Σμυρνιά.

Η Ακρόπολη (το κάστρο) της Καβάλας

Η Ακρόπολη της Καβάλας *

Η χερσόνησος της Καβάλας με το κάστρο (λιθογραφία Mary Adel. Walker, 1860)

Εισαγωγή

Η διευκρινιστική επεξήγηση δεν αφορά μόνο το παρόν κείμενο, για την Ακρόπολη, αλλά και όσα τυχόν θα ακολουθήσουν και θα αναφέρονται στο χώρο της Καβάλας (π.χ. για το Υδραγωγείο – Καμάρες, τα Τείχη, το Λιμάνι, το Ιμαρέτ, τις παλιές συνοικίες κ.ά.). 

Στη (μικρο)ιστορία ενός τόπου (εν προκειμένω μιας πόλης) η αλληλένδετη σχέση του χώρου με τη ζωή, δηλ. με τις ποικίλες εκφάνσεις του ιστορικού γίγνεσθαι, είναι προφανής. Τα ιστορικά γεγονότα δεν διαδραματίζονται εν κενώ, αλλά αποτυπώνονται στο χώρο και τον μετασχηματίζουν. Π.χ. οι δημογραφικές μεταβολές αλλάζουν τη φυσιογνωμία της πόλης, η οικονομική ανάπτυξη αποτυπώνεται στην πολεοδομική της εξέλιξη κλπ. Και τα στοιχεία του χώρου όμως δεν είναι απλό κέλυφος, στατικό σκηνικό της ιστορικής εξέλιξης, αλλά παράγοντες που ενίοτε καθορίζουν το ιστορικό γίγνεσθαι. Π.χ. στην Καβάλα η κατασκευή του Υδραγωγείου το 16ο αι. και η επέκταση της πόλης το 19ο αι. άλλαξαν το ρου της ιστορίας της. Συνεπώς η ιστορία μιας πόλης πρέπει να «διαβαστεί» όχι μόνο μέσα από τα «γεγονότα της» αλλά και μέσα από τα στοιχεία και τις κινήσεις του χώρου της.

Το τοπωνύμιο “Καβάλα”

      Το τοπωνύμιο “Καβάλα”*

Το όνομα “Καβάλα” μνημονεύεται για πρώτη φορά κατά την πρώιμη περίοδο της τουρκοκρατίας, στα τέλη του 14ου αιώνα. Σύμφωνα με τουρκικά χρονικά, μία από τις θέσεις που κυρίευσαν οι Οθωμανοί κατά την προέλασή τους στη Μακεδονία, στα πρώτα χρόνια της δεκαετίας του 1380, ήταν και η Καβάλα (Qavala). Στο παλαιότερο χρονικό, τη λαϊκή αφήγηση του ιμάμη Γιαχσή Φακίχ, αναφέρεται ότι ο Χαϊρεντίν πασάς μαζί με τον Εβρενός μπέη «κυρίεψαν την Καβάλα, τη Δράμα και τη Ζίχνα, τις Σέρρες, και πήραν αυτά τα βιλαέτια ένα - ένα με συνθήκη». Δε γνωρίζουμε βέβαια αν με το τοπωνύμιο αυτό δηλώνεται η θέση της σημερινής πόλης ή η περιοχή της ημιορεινής Παλιάς Καβάλας. [1]

Η "έξοδος" των Ελλήνων της περιοχής του Καρς και ο Νίκος Καζαντζάκης

Οι  πρόσφυγες του Καρς  

Πρόσφυγες είχαν καταφύγει στην Ελλάδα και πριν από τη Μικρασιατική Καταστροφή. Μια από τις πιο τραγικές ιστορίες ξεριζωμού  και προσφυγιάς είναι αυτή των ελληνικών πληθυσμών του Καρς, περιοχής του Καυκάσου που σήμερα ανήκει στην Τουρκία (βλ. χάρτη παρακάτω).

Τα Θεοφάνεια των ορφανών προσφυγόπουλων της Near East Relief

Μια φωτογραφία

Στις 21 Ιανουαρίου 2016 (και για περίπου μια εβδομάδα) η Near East Relief Historical Society (Syracuse, New York, USA) έβαλε στο εξώφυλλό της στο Facebook μια εξαιρετική φωτογραφία της Καβάλας, άγνωστη μέχρι τότε. Η επιμελήτρια του Μουσείου της Οργάνωσης εξηγούσε στο κείμενό της ότι η “μυστηριώδης” φωτογραφία και μερικές άλλες από το ίδιο γεγονός βρέθηκαν στο φωτογραφικό αρχείο της Οργάνωσης, χωρίς να φέρουν κάποια λεζάντα, σημείωση ή πληροφορία.

Από τις παράγκες του Βύρωνα στο συνοικισμό της Κηπούπολης

Από τις παράγκες του Βύρωνα στην Κηπούπολη*

Με την έλευση των χιλιάδων προσφύγων ο πληθυσμός της Καβάλας υπερδιπλασιάστηκε και η πόλη βρέθηκε ενώπιον ενός δυσεπίλυτου στεγαστικού προβλήματος. Όπως έχουμε αναφέρει στο παρελθόν, για τη στέγαση του νέου πληθυσμού διατέθηκαν τα ανταλλάξιμα μουσουλμανικά οικήματα, παράλληλα όμως υλοποιήθηκαν και μεγάλης κλίμακας στεγαστικά προγράμματα [1]: