Ο Θάσιος καλόγηρος πάτερ Γυμνάσιος και τα βότανά του

Ο πάτερ Γυμνάσιος και τα βότανα*  

Ο πάτερ Γυμνάσιος, / καλόγερος άξιος, / επούλαγε βότανα / για κάθε αρρώστια, / μα ήξερε κι έλεγε / όλα τα ξόρκια.                                          

Άμπλαστρα πάρτε από μένa, / ευλογημένα και φτηνά, /ένα κοτόπουλο το ένα / ή φρέσκα αυγά σημερινά, /μα επειδής εγώ νηστεύω, /τα θέλω σαρακοστιανά"...

Χρόνια είχα ν’ ακούσω τον “Πάτερ Γυμνάσιο” και μου τον θύμισε προχτές η δημόσια ραδιοφωνία. Στα 1974 που κυκλοφόρησε ο «Θεσσαλικός κύκλος» του Γιάννη Μαρκόπουλου και του Κώστα Βίρβου (από τους ωραίους δίσκους που συντρόφευσαν τα φοιτητικά μας νιάτα), αγνοούσα την ιστορία του θρυλικού θάσιου καλόγερου και την ύπαρξή του ακόμη. Τον «ανακάλυψα» αργότερα, όταν με τις προσφυγικές μου αναζητήσεις άρχισα να σκαλίζω αρχεία, βιβλία, περιοδικά και εφημερίδες του 1920 και 1930. 

Δε θα γράψω την ιστορία του (ίσως τη δούμε σε κάποιο προσεχές φύλλο). Θα σημειώσω μόνο ότι στα 1930 ο Τύπος έστρεψε εκτυφλωτικά τους προβολείς της δημοσιότητας στις «μαγικές» θεραπείες του [*2], οι περιπέτειές του έγιναν προσφιλές ανάγνωσμα και το όνομά του ταξίδεψε στα πέρατα της Ελλάδας (και στο θεσσαλικό κάμπο βέβαια, όπως μαρτυρούν οι σκωπτικοί στίχοι του Βίρβου). Ο Γυμνάσιος Λαυριώτης λατρεύτηκε ως θεόσταλτος θεραπευτής και λοιδορήθηκε ως κομπογιαννίτης και τσαρλατάνος. 

Πιο κοντά στην αλήθεια πρέπει να βρίσκεται ο Ιωάννης Πριμικίδης, που παρουσίασε τον Γυμνάσιο ως έναν «αγαθότατο άνθρωπο, ο οποίος αγάπησε υπερβολικά τη βοτανολογία και επιδόθηκε με ζήλο στην εξερεύνηση των ιδιοτήτων των βοτάνων. Με την καταπληκτική νοημοσύνη του κατόρθωσε να μάθει με πρωτοφανή επιτηδειότητα την πρακτική ιατρική μέθοδο, όπως εφαρμοζόταν από τα αρχαία χρόνια μέχρι τώρα. Οι θεραπευτικές του επιτυχίες είναι αποτέλεσμα των πρωτότυπων συνδυασμών των βοτάνων, που ελάχιστοι γνωρίζουν σήμερα».

Ο γνωστός Καβαλιώτης δημοσιογράφος ήταν ο μόνος που ασχολήθηκε σοβαρά με την περίπτωση του Γυμνάσιου. Τον παρακολούθησε στις περιπέτειές του στη Θάσο, στην Καβάλα και στην Αθήνα και ο καλόγερος του διηγήθηκε τη ζωή του και του εμπιστεύτηκε τις «συνταγές» του. Αυτά, και πολλά άλλα, περιλαμβάνονται στο εικονιζόμενο βιβλίο που εκδόθηκε το 1930.

Ένας χαρισματικός πρακτικός θεραπευτής ήταν λοιπόν ο Γυμνάσιος, από το είδος των εμπειρικών γιατρών που ευδοκιμούσε στην εποχή του, ιδιαίτερα στην ελληνική επαρχία. Ο κατά κόσμον Γεώργιος Τζανέτης, γεννημένος στο Θεολόγο της Θάσου το 1858, από παιδί ακόμη έστρεψε το ενδιαφέρον του στην πλούσια χλωρίδα της Θάσου και άρχισε να καταγίνεται με τα βότανα. Τα πρώτα ερεθίσματα τα πήρε μάλλον από τη μητέρα του, που ήταν πρακτική μαία και είχε στην κατοχή της κάποιες σημειώσεις, «συνταγές για τη θεραπεία διαφόρων νοσημάτων…, τις οποίες είχε αντιγράψει ο παππούς του Γυμνάσιου από αγιορείτικο χειρόγραφο και δεν τις είχε γνωστοποιήσει σε κανέναν άλλο». Αργότερα έγινε μοναχός στο Άγιο Όρος, που είχε μακρά παράδοση στην πρακτική ιατρική και φαρμακευτική. Με όλα αυτά κατάφερε να κατακτήσει και να εφαρμόσει αποτελεσματικά την πανάρχαια γνώση της θεραπευτικής ιδιότητας των βοτάνων και άλλων φυσικών στοιχείων.

Το ότι γύρω από το πρόσωπό του δημιουργήθηκε ο θρύλος του ουρανοφώτιστου και του άγιου οφείλεται προφανώς στις ιδιαίτερες θεραπευτικές ικανότητές του, χάρη στις οποίες ευεργετήθηκαν χιλιάδες άνθρωποι. Ίσως είχε δίκαιο ο γνωστός λογοτέχνης Παύλος Νιρβάνας, γιατρός ο ίδιος, που από τις σελίδες της «Εστίας» τον χαρακτήρισε «άνθρωπο – φαινόμενο».

Σήμερα, στην εποχή των μεγάλων επιστημονικών και τεχνολογικών  κατακτήσεων της ιατρικής και της φαρμακολογίας, η εφαρμοσμένη εμπειρική ιατρική των προηγούμενων αιώνων φαίνεται απλοϊκή και οι διάφορες «συνταγές» φαντάζουν αστείες και απίθανες. Δεν πρέπει όμως να αγνοούμε ότι σ’ αυτές τις συνταγές βρίσκεται συμπυκνωμένη η γνώση και η εμπειρία πολλών αιώνων και ότι με τους πρακτικούς θεραπευτές έγινε ένα τεράστιο βήμα στην πορεία του ανθρώπου προς την επιστημονική ιατρική:

Οι πρωτόγονες κοινωνίες πίστευαν ότι τις αρρώστιες τις στέλνουν οι θεοί και ότι, συνεπώς, η θεραπεία επιτυγχάνεται με ξόρκια και προσευχές. Χρειάστηκαν χιλιάδες χρόνια μέχρι να φτάσουμε στην «εποχή του Ασκληπιού», δηλ. μέχρι να εμφανιστούν οι πρώτοι ιατροί, οι οποίοι έσπασαν τα δεσμά της δεισιδαιμονίας και στηρίχτηκαν στην παρατήρηση. Από τότε οι προσπάθειες για ίαση μετακινήθηκαν από τη μαγεία και την πίστη στην ορθολογική ιατρική και στη χρήση των φαρμάκων. Μέχρι τα τέλη του 19^ου αιώνα, που εμφανίστηκαν τα συνθετικά σκευάσματα, τα φάρμακα ήταν φυσικής προέλευσης, κυρίως βότανα αλλά και ζωικές ουσίες, άλατα κλπ.  

Αφότου ο άνθρωπος κατανόησε με την παρατήρηση ότι ορισμένα φυτά (και άλλες ουσίες) έχουν θεραπευτικές ιδιότητες, άρχισε να διαμορφώνει μια φαρμακευτική θεραπευτική, η οποία περνούσε από γενιά σε γενιά και συνεχώς βελτιωνόταν και εμπλουτιζόταν. Απλές γνώσεις κατείχαν βέβαια όλοι οι άνθρωποι (πώς αλλιώς μπορούσαν να γιατροπορευτούν στις αγροτικές και απομονωμένες κοινωνίες που δε διέθεταν τις ιατρικές υπηρεσίες των μεγάλων αστικών κέντρων), αυτοί όμως που τις αξιοποίησαν μεθοδικά ήταν οι πρακτικοί γιατροί με τις «συνταγές» τους. Στις απλοϊκές συνταγές των πρακτικών θεραπευτών (όσες έχουν αποθησαυριστεί στα διάφορα «συνταγολόγια», που στο  Βυζάντιο ήταν γνωστά ως «ιατροσόφια» / γιατροσόφια), υποδηλώνεται όλη τη γνώση και η εμπειρία που συσσώρευσε ο άνθρωπος στη ατέρμονη προσπάθειά του να αντιμετωπίσει την αρρώστια.

Από τα χρόνια του Ιπποκράτη μέχρι την εμφάνιση της επιστημονικής ιατρικής και φαρμακολογίας ο άνθρωπος έκανε τεράστια βήματα: Έμαθε να ξεχωρίζει τα δραστικά μέρη των φυτών, π.χ. τις ρίζες, τα φύλλα, το χυμό· να τα κατεργάζεται και να τους δίνει χρήσιμη μορφή, π.χ. σκόνες, εκχυλίσματα, αλοιφές, έμπλαστρα· να συνδυάζει τις δραστικές ουσίες με άλλες φυτικές, ζωικές ή ανόργανες, π.χ. με λίπη ζωών ή άλατα· να τις αναμειγνύει με αδρανή υλικά, π.χ. με νερό, κρασί, λάδι, κερί, για να βελτιώσει τη χρήση ή τη γεύση τους κλπ. Καθόρισε επίσης τη δοσολογία του φαρμάκου (σε δράμια, κουταλιές, σταγόνες κ.ά.), την επανάληψη της δόσης (π.χ. δυο φορές τη μέρα) και τη διάρκεια της θεραπείας (π.χ. μία εβδομάδα). Πρόσθεσε και οδηγίες για την αποτελεσματικότερη δράση του φαρμάκου, π.χ. νηστεία ή διατροφή, περπάτημα, αποχή από το ποτό κλπ. Και βέβαια τα αυτονόητα: Μπόρεσε ο άνθρωπος να εντοπίσει το νόσημα, μέσα από τα συμπτώματά του, να ονοματίσει την πάθηση (έστω και απλοϊκά, π.χ. «πούντα», «σπυριά», «στομαχικά») και να προτείνει το κατάλληλο φάρμακο. Αναμφίβολα δεν έχουν όλα τα γιατροσόφια πραγματική αξία. Κατά κανόνα όμως διακρίνονται από ορθολογισμό και εμπεριέχουν ψήγματα επιστημονικής γνώσης.

Η εποχή μας αναγνωρίζει τη θεραπευτική αξία των βοτάνων και η σύγχρονη επιστημονική έρευνα καταξιώνει τις παλιές πρακτικές. Γνωστό είναι άλλωστε ότι οι δραστικές ουσίες των σημερινών φαρμάκων προέρχονται κυρίως από τα φυτά. Ακόμη κι όταν δε χρησιμοποιούνται τα ίδια, αντιγράφονται οι χημικές ενώσεις τους, ώστε να παραχθούν εργαστηριακά. Τα φαρμακευτικά φυτά σίγουρα δεν αποτελούν πανάκεια και δεν μπορούν να υποκαταστήσουν την ιατρική θεραπευτική αγωγή. Μπορούν όμως να αποτελέσουν ασπίδα προστασίας για τον άνθρωπο που αναζητά έναν πιο φυσικό τρόπο ζωής. «Η φύση είναι ο μεγάλος ιατρός» έλεγε ο Ιπποκράτης, το ίδιο έλεγε με το δικό του τρόπο και ο ταπεινός Γυμνάσιος.

*1 Το κείμενο μας για τον Γυμνάσιο Λαυριώτη δημοσιεύτηκε στη “Μνήμη” του Συλλόγου Μκρασιατών Καβάλας, φ. 15 (Μάιος 2014), σελ. 22. Στη σελ. 23 φιλοξενήθηκε το κείμενο του Νίκου Τουραμανίδη που ακολουθεί. Ο φίλος Νίκος Τουραμανίδης είναι ορθοπαιδικός χειρουργός, μέλος του Δ.Σ. του Ιατρικού Συλλόγου Καβάλας και μέλος του Συλλόγου μας. Του δώσαμε το βιβλίο με τις συνταγές του Γυμνάσιου και του ζητήσαμε ένα σχόλιο για το ευρύ κοινό. Τον ευχαριστούμε για την ανταπόκριση. 

*2 Βλ. σχετικά, Νικ. Μιχαλόπουλου, "Πάτερ Γυμνάσιος Λαυριώτης. Προσέγγιση στη θρυλική θασιακή προσωπικότητα μέσα από τον ελληνικό τύπο της εποχής του 1930", στον 7ο τόμο των Θασιακών.

● ● ● ● ● ● ● ● ● ● ● ● ● ● ● ● ● ● ● ● ● ● ● ● ● ● ● ● ● ● ● ● ● ● ● ●

Βοτανολογία και άλλα γιατροσόφια VS Κλασσικής Ιατρικής

του Νίκου Τουραμανίδη

Σπούδασα ιατρική έξι χρόνια, άλλα πέντε χρόνια έκανα ειδικότητα, και ασκώ την κλασική ιατρική ικανά έτη για να διαμορφώσω μία άποψη σχετικά απόλυτη με τα θεραπευτικά μέσα που λέγονται φάρμακα. Και λέω «σχετικά απόλυτη», μια που η ειδικότητά μου δεν έχει πάντα άμεση εξάρτηση από φαρμακευτικές ουσίες. Το να είναι κάποιος χειρουργός δηλώνει άλλωστε και μια  ανάλογη  νοοτροπία.

Πολλές φορές άκουσα από ασθενείς μου να θέλουν να θεραπευτούν με τρόπους που δε διδάχθηκα, να εφαρμόζουν «γιατροσόφια» ακόμη και να μου δίνουν συμβουλές: «Γιατρέ μου, βάζε βούτυρο στο στραμπούληγμα», ή «έβαλα λαχανόφυλλα και πέρασε το πρήξιμο, αυτό να λες κι εσύ». Ακούγοντας αυτά δεν μπορούσα να μην χαμογελάσω κάτω από τα μουστάκια μου, και να πω ακόμα και ειρωνικά ότι αυτά δεν αναφέρονται σε καμία βιβλιογραφία που περιέχει επιστημονικά δεδομένα, είτε ελληνική είτε ξενόγλωσση. Βέβαια κάτι θύμησες από την παιδική μου ηλικία, κάτι κομπρέσες με οινόπνευμα και πιπέρι, το σπιρτόπανο, που έκαναν τον κοιλόπονο να υποχωρεί, ή κάτι κρεμμύδια δεμένα πάνω στο στραμπουλιγμένο μου πόδι, που μέσα σε ένα εικοσιτετράωρο έκανε θαύματα, όσο και να προσπαθώ να τα απωθήσω στο πίσω μέρος του μυαλού μου, ανατρέπουν τη δογματικότητά μου. 

Ο λόγος μου όμως απέναντι στον ασθενή πρέπει να είναι επιστημονικός και απόλυτος. Πρέπει; Στην απέναντι σελίδα φιλοξενείται ένα άρθρο για το μοναχό Γυμνάσιο Λαυριώτη, έναν πρακτικό θεραπευτή, έναν άνθρωπο με οξύ νου, που κάτω από την απλοϊκότητα του ράσου, έκρυβε μία πολυτάραχη ζωή. Εάν θελήσουμε να αντιπαραβάλουμε την εμπειρική του γνώση με τα σημερινά δεδομένα, θα λέγαμε ότι είχε μια πλούσια παιδεία από το σπίτι, σπούδασε δίπλα σ’ έναν  γιατρό, έκανε διατριβή στη φακιρική τέχνη και μεταπτυχιακό στη βοτανολογία κατά την παραμονή του στο  Άγιον Όρος. Αφιέρωσε μια ζωή στη «διά βίου γνώση», πειραματίσθηκε επί σειρά ετών, για να αποκτήσει τελικά αναγνώριση και φήμη όταν έφθασε στην ηλικία των 60-65 χρόνων και να αφήσει τέλος κληρονομιά τις 369 συνταγές του. Άρα δεν μπορούμε να μιλάμε για έναν τυχαίο άνθρωπο.    

Διαβάζοντας αβασάνιστα κάποιες από αυτές (τις συνταγές), τα μισά τουλάχιστον μου έδωσαν την εντύπωση κομπογιαννιτισμού. Προσπάθησα  έτσι να βρω κάποια λογική που να ενώνει τα τότε γιατροσόφια με την σημερινή επιστημονική γνώση. Τα σκευάσματα που χρησιμοποιούσε τα χώρισα σε δύο κατηγορίες. Στα βότανα και «στα υπόλοιπα περίεργα». Τέτοια είναι τα αβγά χταποδιού, η μύτη του χοίρου, η πίσσα, τα ούρα αγελάδας και άλλα τέτοια παράξενα και εξωτικά. Και για μεν τα βότανα είναι γνωστά και αποδεκτά  τα αποτελέσματά τους  τόσο στο παρελθόν όσο και στο παρόν. Πέρα από την χρησιμότητα τους στη φαρμακευτική σαν ουσίες, τα  χρησιμοποιούμε στην καθημερινότητά μας σαν τροφή , σαν αφέψημα, σαν μπαχαρικό.  Θα αναφερθώ  μονάχα σε δύο τρία μια που το να επεκταθώ ξεφεύγει από τα πλαίσια της αρθρογραφίας.  Θα αρχίσω από το βασιλιά σκόρδο.   

Είναι γνωστό για τις ευεργετικές του ιδιότητες εδώ και πέντε χιλιάδες χρόνια ενώ οι Κινέζοι το χρησιμοποιούν στη θεραπευτική εδώ κα 3000 χρόνια. Είναι πλούσιο σε βιταμίνη  Β6 και βιταμίνη C καθώς και σε στοιχεία όπως μαγγάνιο και σελήνιο. Αλλά τις κύριες θεραπευτικές του ιδιότητες τις οφείλει σε μία ουσία που περιέχει, την αλισίνη. Ελαττώνει τα επίπεδα της χοληστερίνης και των τριγλυκερίδιων στο αίμα, είναι ηπατοπροστατευτικό, νευροπροστατευτικό και αντιοξειδωτικό. Έχει αντινεοπλασματική δράση, τόσο για το στομάχι όσο και για το παχύ έντερο. Από μελέτες, άτομα που καταναλώνουν σκόρδο έχουν 35% μειωμένες πιθανότητες να αναπτύξουν καρκίνο του παχέος  εντέρου. Επίσης έχει αντιμικροβιακές, αντιφλεγμονώδεις  αντιθρομβωτικές και αφροδισιακές  ιδιότητες. Τέλος αποτελεί ένα πολύ καλό  αντιυπερτασικό. 

Ένα άλλο φυτό με θεραπευτικές ιδιότητες που αναφέρεται στις συνταγές του Λαυριώτη είναι η φλούδα από καραγάτσι, η γνωστή φτελιά. Ο Διοσκουρίδης πρώτος σύστησε τη χρήση της σαν φάρμακο για επιμολύνσεις σε πληγές.  

Άλλο βότανο είναι η Δρακοντιά ή Φιδόχορτο ένα φυτό δηλητηριώδες. Κι εδώ οι πρώτες αναφορές  για τις φαρμακευτικές ιδιότητες γίνονται από τον Διοσκουρίδη.  Περιέχει ένα τοξικό συστατικό την αροίνη, είναι πλούσιο σε άμυλο, σάκχαρα, κόμμι (κολλώδεις ουσίες ), βασσορίνη και σαπωνίνες. Έχει εφαρμογές σαν αποχρεμπτικό, διουρητικό, και καθαρκτικό. Από την ομοιοπαθητική χρησιμοποιείται σαν επουλωτικό του έλκους του στομάχου.   Προκαλεί στο δέρμα τοπική υπεραιμία και εφαρμοζόμενο στις αρθρώσεις καταπραΰνει τους πόνους από τα αρθριτικά. 

Άλλα θεραπευτικά φυτά είναι ο ύσσωπος, το μελισσόχορτο, η  μολόχα, το πεντάνευρο, η μαστίχα… 5800 βότανα με γνωστές  θεραπευτικές ιδιότητες αναφέρονται στο Κινέζικο materia medica, 2500 είναι αυτά που χρησιμοποιούνται στην Ινδία, 800 στην Αφρική, από τα τροπικά δάση.  Ατελείωτος ο κατάλογος. Πολλά  χρησιμοποιούνται ακόμα και σήμερα, κυρίως στα χωριά, όπου η εμπειρική  γνώση πέρασε από γενιά σε γενιά και δεν αποστειρώθηκε από επιστημονικά συγγράμματα. 

 Θα αναφέρω και ορισμένα από τα «παράξενα» που διάβασα στις συνταγές του μοναχού. Η τσακμακόπετρα ή στουρναρόπετρα: αποτελείται από πυριτικά άλατα και όταν γίνεται σκόνη αποτελεί ένα άριστο αιμοστατικό. Σήμερα χρησιμοποιούνται από την καλλυντική βιομηχανία σε κρέμες για απολέπιση σε συνδυασμό με άλλα συστατικά επειδή έχει μεγάλη ικανότητα προσρόφησης σμήγματος. 

Το κατράμι: είναι μείγμα διαφόρων προϊόντων, όπως οι υδρογονάνθρακες, οι φαινόλες, οι θειούχες και αζωτούχες ενώσεις. Εξάγεται από λιθάνθρακες (οι οποίοι παρέχουν την καλύτερη ποιότητα), από τους πισσώδεις λιγνίτες, από ξύλο, από τα αέρια των υψικαμίνων και από τα οστά, τα οποία δίνουν με ξηρή απόσταξη ένα κατράμι  γνωστό ως ζωικό λάδι του Ντιπέλ. Σήμερα η φαρμακοβιομηχανία με την κατάλληλη επεξεργασία χρησιμοποιεί το σύνολο σχεδόν των ενώσεων που βρίσκονται στο κατράμι για την παρασκευή φαρμάκων.

Το πετρέλαιο: η πρώτη χρήση του, πριν γίνει ακριβό καύσιμο, ήταν θεραπευτική. Οι Ινδιάνοι στην Αμερική το χρησιμοποιούσαν ακατέργαστο για δερματολογικά νοσήματα . Και ποιος δεν θυμάται, δεν ξέρει ή δεν έχει κάνει ο ίδιος εντριβή με πετρέλαιο. Υπάρχει σήμερα στο Αζερμπαϊτζάν, κλινική που υπόσχεται ότι θεραπεύει πλήθος ασθενειών, όπως αρθρίτιδες, δερματοπάθειες, ρευματολογικές παθήσεις και ακόμη νευρολογικές παθήσεις με ζεστά λουτρά μέσα στο πετρέλαιο. Εκεί, βλέπετε, το υγρό αυτό περισσεύει. Από το πετρέλαιο και την πίσσα εξάγεται το βενζόλιο η πιο σημαντική χρήση του οποίου είναι σαν ενδιάμεσο για την παραγωγή πολλών σημαντικών βιομηχανικών ενώσεων. Έτσι χρησιμοποιείται για την παραγωγή του στυρενίου, της φαινόλης, του κυκλοεξανίου, της ανιλίνης, διάφορων αλκυλοβενζολίων και χλώροβενζολίων και του μηλεϊνικού ανυδρίτη. Αυτές οι ενώσεις στη συνέχεια εφοδιάζουν ένα μεγάλο αριθμό χημικών βιομηχανιών για την παραγωγή φαρμακευτικών προϊόντων, πλαστικών, ρητινών, χρωμάτων και εντομοκτόνων.                   

Για να έχουμε μία καλύτερη εικόνα από τα γιατροσόφια της εποχής μεταφέρω από το εγχειρίδιο του μοναχού Γυμνάσιου κάποιο αντιπροσωπευτικό δείγμα.  

                            

Βήχας                                                                                                                                                   

Ὁ βήχας εἷναι ἔνα ἐρέθισμα τοῦ πνεύμονος καὶ τοῦ λάρυγγος πολλάκις δὲ καὶ τοῦ στομάχου. Υπάρχουν πολλῶν εἰδῶν ἐρεθισμοί, ἥτοι ὁ ἐρεθιστικὸς καὶ ξηρός, ὐγρὸς καὶ σπασμωδικὸς καὶ χρονικός. Ὅταν δὲν δοθῆ προσοχὴ στὸν βῆχα μπορεῖ νὰ βλάψῃ πολὺ τὸν ἀνθρωπον. Ὁ ἐρεθιστικὸς βήχας εἷναι ὁ χειρὀτερος. Αὐτὸς πολλάκις προέρχεται ἀπὸ κρύωμα τοῦ πνεύμονος ἀπὸ κατάρρουν, καὶ ἀπὸ τὸν στόμαχον. 

1) Βράζουμε καλὰ σκορπιδόχορτο καὶ πίνουμε κάθε πρωὶ ἀπὸἕνα φλυτζάνι τσαγιοῦ, 2) Ἄλλος τρόπος. Βράζομε πίσα καὶ κάνουμε χάπια τὰ ὀποῖατὰ ρίχνουμε σὲ κοπανίσμένο ρεβέντι καὶ ὕστερα στὸ ξύδι, Ἀπὸ τὰχάπια αὐτὰ πέρνουμε 2 τὴν ἡμέραν. 3) Ἄλλος τρόπος. Βράζουμε μιὰ ὀκᾶ νερὸ καὶ ἀφοῦ βράσῃ, ρίχνουμε 100 δράμια κατράμι καὶ τὸ ἀνακατώνουμε καλά˙ τὸ ἀφίνουμε 24 ὥρας νὰ κατασταλάξῃ. Ἀφαιροῦμε τὴν ἀκαθαρσία καὶ πίνουμε ἔνα ρακοπότηρο κάθε βράδυ.  

                 

Ἐντέρων φλόγωση, ἀναβρασμός                                                                                               

Ἀσθένεια τῶν ἐντέρων εἷναι ἡ φλὀγωσις αὐτῶν. Αὕτη προέρχεται ἀπὸ διάφορα σκληρὰ περιττώματα καὶ πρίσματα τῆς κοιλιᾶς,ἀπὸ τὶς πέτρες αὐτῆς, ἀπὸ τὶς πέτρες τῆς χολῆς, ἀπὸ τὸ σπάσιμο αὐτῆς.                                        

1) Βράζουμε συναμικὴ καὶ πίνουμε κάθε πρωί. Ἐπίσης βράζουμε μαλλιὰ καλαμποκιοῦ καὶ πίνουμε 4-5 φορὲς τὴν ἡμέρα ἀπὸ ἔνα ποτῆρι ἀπὸ τὸ νερὸ αὐτὸ. 2) Ἄλλος τρόπος. Βράζουμε σὲ μιὰ ὀκᾶ νερὸ 100 δράμια ἄνθοςλιγαριᾶς, 50 δράμια κανέλλα, 50 δράμια ζάχαρι καὶ ἀπὸ αὐτὸ πέρνομε 2 φλυτζανάκια τοῦ καφὲ κάθε πρωί. 3) Ἄλλος τρόπος. Βράζουμε 100 δράμια κατράμι· ὅταν ἀρχίση νὰ κρυώνῃ τὸ κάνουμε χάπια, τὰ ὀποῖα ρίχνουμε μέσα σὲ ρεβέντι καὶ ἀπὸ αὐτὰ πέρνουμε 2 κάθε βράδυ.

Σαν συμπέρασμα μπορούμε να πούμε ότι στα περισσότερα γιατροσόφια η εμπειρία συναντάει την επιστήμη ή/και η επιστήμη προέρχεται από την εμπειρία. Σε περίεργες συνταγές όπου δεν μπόρεσα ή δεν ήξερα να δώσω μια λογική απάντηση, το δέχθηκα σαν φαινόμενο placebo. Δηλαδή χορήγηση σκευάσματος χωρίς θεραπευτική αξία, που στηρίζει το ευεργετικό αποτέλεσμα στον ψυχολογικό παράγοντα. Ας μεταφερθούμε νοητικά στο 1930, σε ένα χωριό, με δύσκολη πρόσβαση σε κάποιο αστικό κέντρο και αντίστοιχα σε κάποιο θεραπευτικό ίδρυμα,  με το ανάλογο επίπεδο παιδείας ενός αγρότη, με τις επικρατούσες δεισιδαιμονίες  όπου οι διάφορες ασθένειες είχαν διαφορετικό αίτιο και άλλη ορολογία. Πόσο μαγικά θεραπευτική ακούγεται η σκόνη από αβγά χταποδιού. Πώς ένας γνώστης βοτανολογίας να μην φαντάζει σαν μικρός Θεός;