Προικοσύμφωνα στη Μικρά Ασία - Ένα προικοσύμφωνο από την Πέραμο της Κυζίκου

Ένα προικοσύμφωνο από την Πέραμο της Κυζίκου

Αριστερά: Ιωάννης και Δέσποινα Καντζάλη, Πέραμος (φωτ. οικογέν. Βαμβακά, Μουσείο Προσφυγικού Ελληνισμού, Καβάλα) -
Στη μέση: Σφραγίδα της Κοινότητας Περάμου και προικοσύμφωνο της οικογέν. Καράκου,
Πέραμος, 1894 (στα ΓΑΚ- Αρχεία Ν. Καβάλας) - Δεξιά: Περαμιώτισσες προσφυγοπούλες
στην Καβάλα, 1925 (αρχείο Τάσου Σουιτάρη)

●●●●●

Χαρτιά πολυκαιρισμένα που φυλάχτηκαν με ευλάβεια σε οικογενειακά αρχεία και πέρασαν από τη μια γενιά στην άλλη: Ληξιαρχικά, τίτλοι ιδιοκτησίας, συμβόλαια, πωλητήρια, δωρητήρια, εξοφλητικά, προικοσύμφωνα, διαθήκες και κάθε λογής σημειώσεις. Έγγραφα που έρχονται από το παρελθόν και αποτελούν τεκμήρια της ιστορικής διαδρομής και της προκοπής των προγόνων. Όλα τους με τη γοητεία του παλιού και του αυθεντικού, αυτά όμως που αποπνέουν περισσότερο το «άρωμα» μια άλλης εποχής είναι τα προικοσύμφωνα.

Η προίκα -θεσμός αρχαίος και άγραφος νόμος του εθιμικού δικαίου στο χώρο της καθ’ ημάς Ανατολής- αποτελούσε τη συμβολή της γυναίκας στο νέο σπιτικό και στις ανάγκες του κοινού βίου του ζευγαριού. Η μεταβίβασή της γινόταν συνήθως με προικοσύμφωνο, ένα γραπτό και ενυπόγραφο γαμήλιο συμβόλαιο ανάμεσα στην οικογένεια της κοπέλας και στο μέλλοντα σύζυγό της. Ωστόσο η προίκα δεν ανήκε στο γαμπρό (μόνο η επικαρπία των ακινήτων), αλλά παρέμενε ισοβίως στην κυριότητα της νύφης. Σε περίπτωση μάλιστα που η γυναίκα πέθαινε χωρίς παιδιά, έπρεπε να επιστραφεί στον προικοδότη ή στους πλησιέστερους συγγενείς!

Σε πολλές περιπτώσεις το προικοσύμφωνο περιλάμβανε και την προγαμιαία δωρεά του γαμπρού προς τη νύφη, που συνήθως ήταν μετρητά, σπανίως κάποιο ακίνητο και σχεδόν πάντα μικρότερης αξίας από την προίκα (εκτός κι αν η παρθενική ομορφιά της είχε κάψει την καρδιά ώριμου και πλούσιου άνδρα...). Αυτό το «αντιπροίκι» θεωρούνταν ως συμβολή της οικογένειας του γαμπρού στο νέο σπιτικό, παράλληλα όμως και μέσο εξασφάλισης της γυναίκας μετά το θάνατο του συζύγου της. Παρέμενε στην κυριότητα και κατοχή της γυναίκας ακόμη και σε περίπτωση λύσης του γάμου.

Προικοσύμφωνα διαπιστώνονται και στη Μικρά Ασία, κυρίως στον αστικό χώρο. Ωστόσο υπήρχαν και περιοχές (όπως στη μακρινή Καππαδοκίας) όπου η επίσημη καταγραφή της προίκας δεν ήταν γνωστή ή διαδεδομένη πρακτική. Εννοείται ότι το προικοσύμφωνο δεν ήταν υποχρεωτικό, ούτε άλλωστε και το δόσιμο της προίκας. Στα κατώτερα κοινωνικοοικονομικά στρώματα δεν είχαν όλοι τη δυνατότητα να προικίσουν τις θυγατέρες τους με πράγματα αξίας. Είτε δεν έδιναν προίκα είτε περιορίζονταν στα απολύτως χρειώδη της νοικοκυράς, τα οποία μεταβιβάζονταν χωρίς επίσημες πράξεις και συμβόλαια. 

Στα νεότερα χρόνια, δηλ. από τα τέλη του 19ου αι., τα προικοσύμφωνα συντάσσονταν κατά κανόνα από το γραμματέα της τοπικής κοινοτικής αρχής, ο οποίος εκτελούσε και χρέη συμβολαιογράφου. Γι’ αυτό και έχουν την τυπική ομοιομορφία της συμβολαιογραφικής πράξης. Σε παλαιότερες εποχές βέβαια συντάκτης του εγγράφου ήταν ο επιχώριος ιερέας ή κάποιος που ήξερε γράμματα, γι’ αυτό και τα έγγραφα δεν έχουν κοινό τύπο.

Κατά τη διάρκεια της μνηστείας λοιπόν, συνήθως παραμονές του γάμου, συνέρχονταν στο γραφείο του γραμματέα ή σε κάποια οικία τα δύο συμβαλλόμενα μέρη: Από τη μια μεριά οι προικοδοτούντες, συνήθως οι γονείς της νύφης, κάποτε όμως και τα αδέλφια, άλλος συγγενής ή κηδεμόνας, ακόμη και το αφεντικό, σπανίως η ίδια η νύφη και μόνο αν βρισκόταν σε ώριμη ηλικία και αυτοπροικιζόταν. Από την άλλη ο γαμπρός, ενίοτε και οι γονείς ή κάποιος αντιπρόσωπός του. Παρόντες μπορούσαν να είναι και οι μάρτυρες των δύο πλευρών καθώς και οι δημογέροντες της κοινότητας.

Μετά την καταγραφή της προίκας του κοριτσιού και της προγαμιαίας δωρεάς, στις περιπτώσεις που υπήρχε κι αυτή, το προικοσύμφωνο υπογραφόταν από τα δύο συμβαλλόμενα μέρη και τους μάρτυρες και συνήθως επικυρωνόταν από τον αρχιερατικό επίτροπο ή και τον ίδιο το μητροπολίτη. Ακολουθούσε η καταχώριση του εγγράφου στον κοινοτικό κώδικα, με την οποία το έγγραφο γινόταν έγκυρο και αποκτούσε ισχύ επίσημου συμβολαίου.

Τα προικοσύμφωνα παρουσιάζουν μεγάλο ενδιαφέρον γι’ αυτούς που ασχολούνται με την ιστορία του δικαίου, με την οικονομία, τη λαογραφία, τη γλώσσα και ποικίλες άλλες όψεις μιας κοινωνίας του παρελθόντος. Μια συγχρονική και διαχρονική εξέταση των προικοσυμφώνων μιας κοινότητας, σε μια περίοδο μερικών δεκαετιών, παρέχει χρήσιμα συμπεράσματα για την εξέλιξη του βιοτικού επιπέδου και του τρόπου ζωής, για τις κοινωνικές και ταξικές διαφοροποιήσεις, την κοινωνική κινητικότητα, τις αντιλήψεις και τις νοοτροπίες κ.ά.

Γάμος στο Άνω Νεοχώρι της Κυζίκου, 1916
(αρχείο Ν. Κούτρα)

Το προικοσύμφωνο

Ο Γεώργιος Καράχος προικίζει την κόρη του Λεμονίτσα, την οποία πρόκειται να παντρέψει με τον Βασίλειο Ι. Δοξάκη. Ο γαμπρός δίνει προγαμιαία δωρεά στη νύφη. Συντάχθηκε στην Πέραμο της Κυζίκου στις 2 Δεκεμβρίου 1901. 

Το προικοσύμφωνο αποτελείται από δύο φύλλα, διαστάσεων 38,5 Χ 25,6 εκ. Γραμμένη είναι μόνο η μία σελίδα τους, όμως στο verso του δεύτερου φύλλου υπάρχει η σημείωση του συντάκτη: «Προικοσύμφωνον Λεμονίτσας θυγατρός Γεωργίου Καράχου». Το κείμενο είναι ευανάγνωστο και σχεδόν χωρίς λάθη, γι’ αυτό διατηρήσαμε τη γλώσσα, την ορθογραφία και τη σύνταξή του:

Εν ονόματι της Αγίας και Αδιαιρέτου Τριάδος. Σήμερον την εννάτην (9) Δεκεμβρίου του 1901 έτους ο συμπολίτης ημών Γεώργιος Καράχος μέλλων ίνα εκδώσει την θυγατέρα αυτού Λεμονίτσαν εις πρώτον γάμον προς τον Βασίλειον Ι. Δοξάκην, ομοίως εις πρώτον γάμον ερχόμενον, δίδει εις αυτήν προίκα τα εξής:

Μίαν εικόνα της Παναγίας. ● Δέκα ενδυμασίας μεθ’ ομοίων επενδυτών, εξ ων δύο μεταξωταί, τέσσαρες μάλλιναι, μία λινή και τρεις εκ μπασμά. ● Φορέματα τρία, εξ ων μία γούνα τσόχινη με μαλλί μήλο, γουνάκι τσόχινο με μαλλί σαμούρι και τζακέτα. ● Μίαν βέρταν. ● Υποκάμισα τριάντα δύο, ων επτά μεταξωτά, τα δε λοιπά υφαντά βαμβακερά. ● Εσώβρακα επτά, ων πέντε εκ μανταπολάμας και δύο υφαντά. ● Κουρσάζα οκτώ, ων τέσσαρα υφαντά και τέσσαρα εκ μανταπολάμας. ● Φούστας τρεις, ων μία εκ μανταπολάμας και δύο υφανταί. ● Νυκτικά δύο, ων το εν υφαντόν και το άλλο εκ μπασμά. ● Μίαν βαμβακούν. ● Καλτσών ζεύγη δεκαέξ, ων δύο ζεύγη μεταξωτά και τα τρία ζεύγη μάλλινα. ● Μανδήλια δεκαοκτώ, ων τρία μεταξωτά, τουλπάνια πέντε. ● Φακιόλια τρία με μπιμπίλαν. ● Βρακοζώνας είκοσι, ων τρεις αρχαίαι κεντηταί. ● Παντουφλών ζεύγη τέσσαρα, ων τα δύο ζεύγη πατωμένα. ● Έν ζεύγος υποδημάτων (σκαρπίνια). ● Μίαν ομβρέλλαν μεταξωτήν. ● Ρόμπας εξ, ων τέσσαρας εκ μανταπολάμας. ● Πετσέτας της τραπέζης υφαντάς λευκάς δεκατρείς μετά δύο ομοίων τραπεζομανδήλων. ● Προσόψια επτά. ● Πετσέτας του τοίχου οκτώ μεταξωτάς και δύο εκ μανταπολάμας. ● Τακίμι του μεντεριού εξ υφαντού κοκκίνου χρώματος, ήτοι διά καλύμματα και μαξιλάρας εκ τριάκοντα πήχεων. ● Έτερα καλύμματα του μεντεριού πλεκτά. ● Μπερδέδες οκτώ εξ ευρωπαϊκού τούλι μετά εξ σηκωμάτων. ● Είκοσι πήχεις χαλί ευρωπαϊκόν. ● Τρία ζεύγη μαξιλαρίων των γωνιών του μεντεριού, ων το εν ζεύγος εκ βελούδου μετά κεντημάτων, το έτερον ζεύγος μεταξωτόν μετά κεντημάτων και το τρίτον πλεκτόν. ●  Έν κάλυμμα του σκαμνίου και δύο τοιαύτα του σεντουκίου, εκ μανταπολάμας και τα τρία. ● Στρώματα τρία υφαντά, ων το έν πλήρες μαλλίων μετά τριών ομοίων μαξιλαρών, ων η μία πλήρης μαλλίων. ● Μίαν μεγάλην μαξιλάραν εκ μανταπολάμας πλήρη μαλλίων.● Έν ζεύγος μαξιλαρών εκ μανταπολάμας πλήρες μαλλίων. ● Εφαπλώματα τρία, ων το εν μεταξωτόν και τα δύο τσίτινα. ● Συνδονίων ζεύγη τέσσαρα, ων τα δύο ζεύγη μεταξωτά και το εν ζεύγος εκ κουκούλι. ● Μπόγους δεκαοκτώ, εξ ων τέσσαρες μεταξωτοί, οι δε λοιποί παντοίοι. ● Εν σεντούκι του λούστρου. ● Εν ταψί, δύο τεντζερέδες, ένα μαστραπά και έν σεφέρ τασί, όλα εκ χαλκού. ● Εν δακτυλίδιον αδαμάντινον και εν ζεύγος ενωτίων χρυσών. ● Προσέτι δύο αίγας. ● Εκ δε της ακινήτου περιουσίας του παραχωρεί ο πατήρ Γεώργιος Καράχος τη εαυτού θυγατρί Λεμονίτσα δι’ εξόφλησιν ένα ελαιοαμπελώνα εις Αγίους Αναργύρους κείμενον παρά τα κτήματα Δημητρίου Παπά Αθανάση και Ιωάννου Λαζαρή.

Προς δε τον γαμβρόν Βασίλειον Ι. Δοξάκην προσφέρει ο κ. Γεώργιος Καράχος εκ του εις Μήτικαν ελαιώνος του δεκαπέντε ελαιόδενδρα παρά το κτήμα Γεωργίου Ι. Τζιρίνη. Ταύτα προσφέρει ο πατήρ Γ. Καράχος επεύχεται τοις μελλονύμφοις ευημερίαν, ευτεκνίαν και μακροβιότητα. Ο δε γαμβρός Βασίλειος Ι. Δοξάκην υποχρεούται ίνα εν πάση περιπτώσει μετρήση προς την μελλόνυμφόν του Λεμονίτσαν δι’ αρραβώνα πεντήκοντα, αριθ. 50, λίρας Τουρκίας.

Επί τούτοις εγένετο το παρόν Προικοσύμφωνον, όπερ υπεγράφη δεόντως υπό τε των συμβαλλομένων μερών, των συμπαρευρεθέντων μαρτύρων και της Εφοροδημογεροντίας. Εν Περάμω τη 9 Δεκεμβρίου 1901.

Διά τον αγράματον Γ. Καράχου ηπογράφο Φότιος Χ. Μανίτζα και ο ήδιος θέτι το σιμίον του Σταυρού.

Βασίλειος Ι. Δοξάκης

Οι μάρτυρες: Γιαννάκος Δοξάκη, Φάν... Δοξάκη, δυσανάγνωστο όνομα, Α.Ι. Τολμαδά..., Παναγιότις Ζομπλιός, Νικόλαος Δοξάκη, δυσανάγνωστο όνομα, Φώτιος Χ. Μανίτζα.                                                                     

Η Εφοροδημογεροντία: Δ. Κυριακίδης, Συμεών Χ¨Ιωάννης, Θ. Κ. Κυριακίδης, Χρυσοβέργης Μαραγγού.

Παρατηρήσεις

Χοτζέτι λαδαριού
οικογέν. Καράκου

Το προικοσύμφωνο δεν είναι επικυρωμένο από την εκκλησιαστική αρχή, επικυρώνεται όμως από την Εφοροδημογεροντία και έχει καταχωριστεί στον κώδικα της κοινότητας Περάμου. Στο περιθώριο του πρώτου φύλλου υπάρχει η σημείωση: Κατεχωρήθη εν τω Κώδικι υπό σελ. 346 και Αύξ. Αριθ. 43. Στο δεύτερο φύλλο, μετά τη χρονολογία σύνταξης υπάρχει επικολλημένο χαρτόσημο. Στο τέλος του εγγράφου έχουν τεθεί σε στήλη οι υπογραφές των μαρτύρων, στα αριστερά, και οι υπογραφές των εφοροδημογερόντων, στα δεξιά. Στη μέση υπάρχει η σφραγίδα της κοινότητας Περάμου.

Όπως και άλλα προικοσύμφωνα της ίδιας περιόδου από τη Μητρόπολη Κυζίκου, αρχίζει με λιτή εκκλησιαστική φράση: «Εν ονόματι της Αγίας και Αδιαιρέτου Τριάδος». Κατά κανόνα η επίκληση στην παρουσία του Θείου είναι εκτενέστερη. Στο ολιγόλογο «πρακτικό», με το οποίο δηλώνεται ο επικείμενος γάμος, αναφέρονται τα ονόματα μόνο του προικοδότη και των μελλόνυμφων, όχι των μαρτύρων και των δημογερόντων, ούτε του συντάκτη του εγγράφου.

Η καταγραφή της προίκας είναι πολύ αναλυτική: Ρούχα, είδη οικοσκευής και νοικοκυριού, κοσμήματα, ζώα και ακίνητα αναφέρονται ένα προς ένα, συνολικά κατά είδος και χωριστά κατά υλικό ή ποικιλία. Δεν αναφέρεται η αξία των ειδών, όμως η προίκα είναι γενναιόδωρη και προφανώς αντανακλά την οικονομική δυνατότητα του προικοδοτούντος. Ο προικοδότης δίνει στη θυγατέρα του και μέρος της ακίνητης περιουσίας του, «δι’ εξόφλησιν», όρος που μάλλον δηλώνει ότι δε θα της αφήσει άλλα περιουσιακά στοιχεία με τη διαθήκη του.

Ο πατέρας της νύφης προικίζει χωριστά και το γαμπρό του με 15 ελαιόδεντρα. Η ρητή αναφορά: «προσφέρει προς τον γαμβρόν» σημαίνει ότι αυτός αποκτά την κυριότητα των προσφερόμενων και μπορεί να τα διαθέσει κατά το δοκούν, λ.χ. να τα πουλήσει. Η προσφορά αυτή δε συνοδεύεται από κάποιον όρο, π.χ. για παρακράτηση της επικαρπίας, συγκατοίκηση ή γηροκόμηση. Η προίκα κλείνει με μία συνήθη ευχή προς τους μελλόνυμφους για «ευημερίαν, ευτεκνίαν και μακροβιότητα». Η προγαμιαία δωρεά του γαμπρού είναι σε μετρητά, ως συνήθως, επίσης μεγάλης αξίας.

Οικογ. Δημήτριου Κυριακίδη
(τζορμπατζή Δημήτρη), Πέραμος

Λεξιλόγιο: βαμβακού (ή βαμπακού) = γυναικείο χειμωνιάτικο εσώρουχο, ντυμένο εσωτερικά με βαμβάκι • βέρτα ή μπέρτα = φαρδύ πανωφόρι χωρίς μανίκια, με μεγάλα ανοίγματα για τα χέρια • βρακοζώνα = η ζώνη της βράκας ή του βρακιού (συνεκδ. το γυναικείο εσώρουχο) • κουρσάζ (ή κορσάζ) = ρούχο που καλύπτει το άνω μέρος του γυναικείου σώματος, από τη μέση μέχρι και το στήθος • μανταπολάμα = είδος μαλακού βιομηχανικού βαμβακερού υφάσματος (η ονομασία του προέρχεται από την ινδική πόλη Madapollam, όπου υπήρχε μεγάλη εγγλέζικη βαμβακοβιομηχανία) • μαστραπάς = μικρή κανάτα για υγρά • μεντέρι (ή μιντέρι) = είδος καναπέ για ανάπαυση • μήλο = φαρδιά κόκκινη γούνα • μπασμάς (ή πασμάς) = βαμβακερό ύφασμα με τυπωτά σχέδια, το εμπριμέ • μπερδές (ή μπερντές) = παραπέτασμα, κουρτίνα • μπιμπίλα = δανδέλα του χεριού, καμωμένη από ψιλή μεταξωτή κλωστή, με τη βελόνα του ραψίματος • μπόγος = τετράγωνο πανί μέσα στο οποίο περιτυλίγονταν ρούχα ή άλλα είδη για φύλαξη ή μεταφορά • σαμούρι = η νυφίτσα (τουκ.) και το γουναρικό από το ζώο • σεφέρ τασί ή σεφερτάσι (τουρκ.) = μεταλλικό σκεύος για μεταφορά φαγητού • σκαρπίνι = είδος χαμηλού παπουτσιού • τακίμι (τουρκ.) = σύνολο πραγμάτων που χρησιμοποιούνται για τον ίδιο σκοπό • τζακέτα = τζάκετ, κοντό χειμωνιάτικο πανωφόρι • τούλι = ύφασμα δικτυωτό, αραχνοΰφαντο • τουλπάνι = κεφαλομάντηλο, φακιόλι • τσίτινο = από τσίτι, κοινό και φθηνό βαμβακερό ύφασμα • τσόχινο = από τσόχα, χοντρό μάλλινο ύφασμα • φακιόλι = μαντήλι από λεπτό ύφασμα που δένουν οι γυναίκες στο κεφάλι •