Ο μεντρεσές – Μουσείο Προσφυγικού Ελληνισμού της Καβάλας

Ο μεντρεσές – Μουσείο Προσφυγικού Ελληνισμού της Καβάλας*

Ο μεντρεσές της οδού Κολοκοτρώνη στις αρχές του 20ού αιώνα.

Στην τελευταία συνεδρίαση του Δ.Σ. του Συλλόγου Μικρασιατών Ν. Καβάλας «Μνήμη Μ. Ασίας» τέθηκε στην ημερήσια διάταξη και το «θέμα του μεντρεσέ» της οδού Κολοκοτρώνη. Όπως είναι γνωστό, σύμφωνα με την πρόσφατη απόφαση του Δημοτικού Συμβουλίου, το κτίριο θα αποκατασταθεί και θα στεγάσει το Μουσείο του Συλλόγου μας, το νεοσύστατο «Μουσείο του Προσφυγικού Ελληνισμού» (και όχι «το Σύλλογο», όπως έχει γραφτεί και ειπωθεί). Επειδή στις σχετικές συζητήσεις και αντιπαραθέσεις –και εντός του Δημοτικού Συμβουλίου και κυρίως στα τοπικά ΜΜΕ– έγινε και εξακολουθεί να γίνεται λόγος για το Σύλλογό μας, συχνά με τρόπο που προδίδει άγνοια, θεωρήσαμε αναγκαίο να ενημερώσουμε υπεύθυνα τους συμπολίτες και να αποσαφηνίσουμε τη δική μας θέση για το ζήτημα αυτό.

Καταρχάς πρέπει να τονιστεί ότι η αποκατάσταση του κτιρίου αποτελεί υποχρέωση του Δήμου Καβάλας: Ήδη από το 2006 η αρμόδια 12η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων έχει αποφανθεί για τη διατήρηση του κτιρίου, καθώς είναι παλαιότερο της 100ετίας και εμπίπτει στις προστατευτικές διατάξεις του Ν. 3028/2002 περί αρχαιοτήτων. Άλλωστε ένα μέρος του μεντρεσέ έχει παραχωρηθεί από την Κτηματική Υπηρεσία του Δημοσίου στο Δήμο Καβάλας, υπό τον ρητό όρο της αποκατάστασης του κτιρίου και της χρήσης του για σκοπούς κοινής ωφέλειας. Άρα καμία βάση δεν έχει ο ισχυρισμός ότι ο μεντρεσές διατηρείται μόνο και μόνο λόγω των αναγκών του Συλλόγου μας, ενώ σε διαφορετική περίπτωση θα είχε ήδη κατεδαφιστεί!

Κάποιοι άλλοι υποστηρίζουν ότι ο αναστηλωμένος μεντρεσές θα λειτουργήσει ως «δούρειος ίππος» για τη νεο-οθωμανική διείσδυση και την «άλωση» της πόλης μας, ότι οι εμπνευστές του έργου είναι εθνικοί μειοδότες και άρα ότι ο Σύλλογός μας συμπράττει σε μια εθνική προδοσία! Μας κατηγορούν ακόμη ότι προσβάλλουμε τη μνήμη των προγόνων μας, αφού δεχόμαστε να χρησιμοποιήσουμε ένα πρώην οθωμανικό σχολείο, ένα ιεροδιδασκαλείο. Με τη λογική αυτή, του φανατισμού και της μισαλλοδοξίας, κανένας δε θα έπρεπε να εκκλησιάζεται στον Ιερό Ναό του Αγίου Νικολάου, το επί 400 χρόνια τζαμί του Ιμπραήμ πασά. Τέτοιες απόψεις δεν έχουν κανένα λογικό έρεισμα και δεν αντέχουν σε καμιά σοβαρή συζήτηση.

Για τα οθωμανικά μνημεία πιστεύουμε το εξής: Μπορεί να ανήκουν σε δυσάρεστες περιόδους της ιστορίας μας και σε αλλότριους πολιτισμούς, όμως αποτελούν μέρος της ιστορίας και της ταυτότητας του τόπου μας. Μπορούμε αλήθεια να φανταστούμε την Καβάλα χωρίς τις Καμάρες και το κάστρο της ή τη Θεσσαλονίκη χωρίς το Λευκό Πύργο; Στον 21ο αιώνα ο σεβασμός και η προστασία των ξένων μνημείων (είτε είναι ρωμαϊκά, είτε ενετικά, είτε οθωμανικά) είναι αυτονόητη υποχρέωση και θεωρείται διεθνώς ως κριτήριο πολιτισμού. Υπαγορεύεται άλλωστε από τους αρμόδιους διεθνείς οργανισμούς (UNESCO, ICOMOS κ.ά.) και τις σχετικές συμβάσεις (Γρανάδας, Βαλέτας κ.ά.).

Την πολιτική αυτή έχει υιοθετήσει τις τελευταίες δεκαετίες και η χώρα μας και γι’ αυτό μπορούμε να δούμε δεκάδες αναστηλώσεις ή αναπαλαιώσεις οθωμανικών μνημείων σε όλη την Ελλάδα. Τζαμιά, μεντρεσέδες, φρούρια, κρήνες, μπεζεστένια, χάνια κ.ά. συντηρούνται από τους τοπικούς φορείς και τις υπηρεσίες του Υπουργείου Πολιτισμού και στη συνέχεια αποδίδονται στις τοπικές κοινωνίες ως χώροι μουσείων, περιοδικών εκθέσεων, συνεδρίων και άλλων πολιτιστικών δραστηριοτήτων. Μια πρόσφατη περίπτωση έχουμε και στην πόλη μας: την αποκατάσταση του τζαμιού του Χαλίλ μπέη («της Μουσικής») και του ομώνυμου μεντρεσέ  στη συνοικία της Παναγίας.

Συμφωνούμε με την άποψη πολλών ότι ο μεντρεσές δεν έχει κάποια ιδιαίτερη αρχιτεκτονική ή μνημειακή αξία. Κατερειπωμένος μάλιστα όπως είναι τώρα, «δε γεμίζει το μάτι». Εάν ένα τέτοιο κτίριο βρισκόταν «ορφανό» σε κάποιο άλλο σημείο της πόλης και στην ίδια κατάσταση, ίσως να μην είχε νόημα η όποια παρέμβαση. Πρέπει όμως να λάβουμε υπόψη ότι η αποκατάστασή του εντάσσεται στην ανάπλαση ενός  ευρύτερου περιβάλλοντος χώρου, μέσα στον οποίο καλείται να λειτουργήσει συμπληρωματικά με τα υπόλοιπα κτίρια, π.χ. με τα ακόμη ταπεινότερα προσφυγικά σπιτάκια. Μέσα σ’ αυτό το πλαίσιο ο μεντρεσές, με την ενδιαφέρουσα αποκατάστασή του (σύμφωνα με τα σχέδια) και με τις λειτουργίες του θα συμβάλει στην αισθητική και πολιτιστική αναβάθμιση της γύρω περιοχής.

Ο μεντρεσές την εποχή που τα δωμάτιά του
χρησιμοποιούνταν ως κατοικίες προσφύγων 

Αυτό για το έργο. Επειδή όμως στο χώρο αυτό πρόκειται να στεγαστούν τα κειμήλια και οι μνήμες των προσφύγων, σκόπιμο είναι να ειπωθούν και λίγα ενημερωτικά για το «Μουσείο Προσφυγικού Ελληνισμού».

Το Μάρτιο του 2009 ο Σύλλογός μας έλαβε την απόφαση να δημιουργήσει στην πόλη μας ένα «μουσείο μνήμης» για τις αλησμόνητες πατρίδες της Ανατολής, για τον ξεριζωμό και την προσφυγιά, για τον αγώνα των προγόνων μας να ριζώσουν στη νέα πατρίδα τους και να αρχίσουν μια νέα ζωή. Έτσι, με την πρωτοβουλία των μετέπειτα εφόρων του Μουσείου, άρχισε η αναζήτηση κειμηλίων και κάθε λογής αντικειμένων, που είτε προήλθαν από τις παλιές πατρίδες είτε αποκτήθηκαν εδώ στα πρώτα χρόνια της εγκατάστασης των προσφύγων στην Καβάλα και στην περιοχή της.

Το έργο της συλλογής ήταν δύσκολο, καθώς οι υποψήφιοι δωρητές ήταν συναισθηματικά δεμένοι με τα προγονικά κληροδοτήματα και δυσκολεύονταν να τα αποχωριστούν. Άλλοι πάλι δεν είχαν πειστεί για τη σοβαρότητα της προσπάθειάς μας. Με τον καιρό όμως διαλύθηκαν οι επιφυλάξεις και άρχισε να συγκεντρώνεται ένας πραγματικός πλούτος. Τα αντικείμενα αρχικά φυλάσσονταν σε νοικιασμένες αποθήκες μέχρι τη στιγμή που ένα μέλος του Συλλόγου παραχώρησε το πατρικό της σπίτι για το σκοπό αυτό.

Έτσι βήμα – βήμα μέσα σε τριάμισι χρόνια, αθόρυβα και συστηματικά στήθηκε το «Μουσείο Προσφυγικού Ελληνισμού» της Καβάλας. Δημιουργήθηκε από το τίποτε, σχεδόν χωρίς καμία εξωτερική βοήθεια, δίχως να ξοδευτεί ούτε ένα ευρώ δημόσιου χρήματος, αλλά μόνο με την πίστη, τη θέληση, τον ενθουσιασμό και την προσφορά των εφόρων του Μουσείου, των διοικητικών συμβουλίων, των μελών και των φίλων του Συλλόγου. Εγκαινιάστηκε το Σεπτέμβριο του 2012, στα 90 χρόνια από τη Μικρασιατική Καταστροφή, και από τότε είναι ανοιχτό για το κοινό.

Σήμερα το Μουσείο φιλοξενεί πάνω από εξακόσια (600) κειμήλια – αντικείμενα: έπιπλα, ενδύματα, εικόνες, κεντήματα, εκκλησιαστικά είδη, αντικείμενα οικιακής χρήσης κλπ. μέχρι και «ασήμαντα» αντικείμενα με μεγάλο όμως συναισθηματικό φορτίο, όπως είναι τα κλειδιά των παλιών πατρογονικών σπιτιών, η κοτσίδα της προσφυγοπούλας που την κούρεψαν τότε στο λοιμοκαθαρτήριο κ.ά. Επίσης διαθέτει μεγάλο πλούτο προσφυγικών εγγράφων και φωτογραφιών, οπτικοακουστικό υλικό με συνεντεύξεις προσφύγων της 1ης και 2ης γενιάς, παλιά βιβλία κ.ά. Στον ένα χρόνο της λειτουργίας του το έχουν επισκεφτεί ήδη εκατοντάδες συμπολίτες, επισκέπτες της πόλης μας και πολλές ομάδες μαθητών από σχολεία της πόλης και της περιοχής μας.

Όμως το διαμέρισμα των 100 τ.μ. δεν μπορεί πια να εξυπηρετήσει τις ανάγκες του συνεχώς εμπλουτιζόμενου Μουσείου και στην πράξη αποδείχτηκαν οι μεγάλες δυσκολίες πρόσβασης για τους ηλικιωμένους και τους ανθρώπους με προβλήματα κίνησης. Από πολύ νωρίς επισημάναμε την ανάγκη της μεταστέγασης του Μουσείου σε έναν καταλληλότερο και εύκολα προσβάσιμο χώρο και για το σκοπό αυτό απευθυνθήκαμε στο Δήμο Καβάλας, στην Περιφερειακή Ενότητα Καβάλας και στην Περιφέρεια Αν. Μακεδονίας – Θράκης. Τα υπόλοιπα είναι γνωστά και αισιοδοξούμε ότι σύντομα θα αρχίσει το έργο της ανάπλασης στην περιοχή των Καμαρών.

Σ’ αυτούς που πιστεύουν ότι ο σύλλογός μας έπρεπε να διεκδικήσει «κάτι καλύτερο» για το Μουσείο απαντούμε: Σε εποχή γενικευμένης οικονομικής δυσπραγίας μια πρόταση – προσφορά όπως αυτή του Δήμου Καβάλας αποτελεί ευτυχή συγκυρία και δε θα ήταν σώφρον να την απορρίψουμε στο όνομα μαξιμαλιστικών στόχων και ανέφικτων διεκδικήσεων. Βέβαια, αν υπάρχει κάποια καλύτερη και εφικτή πρόταση, από οποιονδήποτε, ευχαρίστως να την εξετάσουμε.

Αντί δικού μας επιλόγου θα παραθέσουμε τον επίλογο από το εκτενές άρθρο «“Μουσείο Προσφυγικού Ελληνισμού” της Καβάλας: Μια αξιέπαινη συλλογική πρωτοβουλία» της συμπολίτισσας μουσειολόγου Μαριάννας Τσέλιου, που είναι υποψήφια διδάκτωρ στο Πανεπιστήμιο του Λέστερ και εργάζεται στο Τμήμα Μουσειακών Σπουδών του ίδιου Πανεπιστημίου (το άρθρο δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα «Μνήμη» του Συλλόγου μας, φ. 13, Σεπτ. 2013, ενώ άλλο άρθρο της για το Μουσείο μας πρόκειται να δημοσιευτεί τους προσεχείς μήνες σε επιστημονικό περιοδικό Μουσειολογίας):

«Το Μουσείο Προσφυγικού Ελληνισμού είναι μια πρωτοβουλία που μόνο θετικό πρόσημο μπορεί να έχει. Όταν η κοινωνία υφίσταται τέτοια κρίση, της οποίας πρώτα θύματα αποτελούν η παιδεία και ο πολιτισμός, μόνο αισιόδοξες θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν τέτοιες πολιτιστικές ενέργειες. Εκεί που η πολιτεία και το κράτος υστερούν και αδυνατούν να συνεισφέρουν, το μεράκι και η δημιουργικότητα των τοπικών κοινοτήτων έρχεται να συμπληρώσει το κενό. Το Μουσείο Προσφυγικού Ελληνισμού είναι ένας χώρος που έλειπε, ένας χώρος που βοηθά στο να τιμηθεί και να προστατευτεί η κληρονομιά των προσφύγων που χωρίς τη θέλησή τους άφησαν τις πατρίδες τους και εγκαταστάθηκαν στην Καβάλα, ένας χώρος που  έχει όλες τις δυνατότητες να αποτελέσει τον πυλώνα μιας πιο αποτελεσματικής διδασκαλίας του θέματος της προσφυγιάς του τότε αλλά και του σήμερα.[…] Μακάρι το Μουσείο Προσφυγικού Ελληνισμού να αγκαλιαστεί από το κοινό της Καβάλας, για τον σεβασμό που επιδεικνύει απέναντι στην προσφυγική ιστορική μνήμη, για την εκπαιδευτική του αξία, μα πάνω από όλα γιατί είναι μια αξιόλογη συλλογική προσπάθεια που πρέπει να λειτουργήσει ως παράδειγμα, ειδικά στους καιρούς που ζούμε».

* Το κείμενο γράφτηκε το Νοέμβριο του 2013 ως απάντηση στις διαμαρτυρίες και στις εκδηλώσεις εθνικιστικών και ακροδεξιών οργανώσεων, που αντιδρούσαν στην αναστήλωση του μεντρεσέ της οδού Κολοκοτρώνη. Εγκρίθηκε από το Δ.Σ. του Συλλόγου Μικρασιατών Καβάλας και δημοσιεύτηκε ως θέση του Συλλόγου στον τοπικό τύπο.