Ένας “Κωνσταντίνος Παλαιολόγος” στην Κωνσταντινούπολη το 1821

Ένας “Κωνσταντίνος Παλαιολόγος” στην Κωνσταντινούπολη το 1821*

Κατά τη μακραίωνη περίοδο της σκλαβιάς το Γένος κράτησε άσβεστη την ελπίδα της εθνικής αποκατάστασης, με χρησμούς και προφητείες, διηγήσεις και δημοτικά τραγούδια. Ιδιαίτερη θέση σ’ αυτές τις παραδόσεις κατέχει ο  τελευταίος αυτοκράτορας του Βυζαντίου, ο Κωνσταντίνος Παλαιολόγος, που με την ηρωική πατριωτική του στάση και τον τραγικό του θάνατο του συγκίνησε βαθιά και εξακολουθεί να συγκινεί τη λαϊκή ψυχή. Ο «μαρμαρωμένος βασιλιάς» πέρασε στο χώρο των εθνικών θρύλων και η αναγέννηση του συνδέθηκε με την ανάκτηση της Πόλης, τη μελλοντική απελευθέρωση του Γένους και την αποκατάσταση του αυτοκρατορικού μεγαλείου. Όλα αυτά αποτέλεσαν και την πνευματική βάση πάνω στην οποία οικοδομήθηκε αργότερα η επίσημη ιδεολογία της Μεγάλης Ιδέας.

Δεν είναι λοιπόν τυχαίο ότι η πρώτη θεατρική παράσταση που δόθηκε στην ελεύθερη Ελλάδα είχε ως θέμα τον Κωνσταντίνο Παλαιολόγο. Το έργο παίχτηκε στις 12 Απριλίου 1836 στην Αθήνα από ερασιτέχνες ηθοποιούς, υπό τον τίτλο «Η Άλωσις της Κωνσταντινουπόλεως». Όπως γράφει ο W. Puchner*, η παράσταση βασίστηκε σε μια κλασικιστική τραγωδία του Ιωάννη Ζαμπέλιου, η οποία γράφτηκε το 1818 και δημοσιεύτηκε το 1833 στην Κέρκυρα υπό τον τίτλο «Κωνσταντίνος Παλαιολόγος». Πρόκειται για μια «ηθική μονομαχία», δηλ. μια σύγκρουση χαρακτήρων, των δύο ιστορικών πρωταγωνιστών, του τελευταίου τραγικού αυτοκράτορα του Βυζαντίου και του Μωάμεθ του Πορθητή, με ιστορικό φόντο την Κωνσταντινούπολη των αποφράδων εκείνων ημερών του 1453.

Την παράσταση παρακολούθησε ο Άγγλος G. Cochrane, που βρισκόταν τότε στην Αθήνα. Επαινεί την όλη προσπάθεια και τους ερασιτέχνες ηθοποιούς, αναφέρεται στο σκηνικό, μια πανοραμική άποψη της Πόλης, και σημειώνει ότι οι θεαματικές σκηνές με τις μάχες και τα ηρωικά πολεμικά επεισόδια άρεσαν πολύ στο ελληνικό κοινό. Αυτά τα θεατρικά στοιχεία, σημειώνει ο W. Puchner, δεν υπάρχουν στο κείμενο του Ζαμπέλιου, όπως βέβαια και το μπαλέτο στο τέλος του έργου! Προστέθηκαν από το θίασο, που ήθελε να ευχαριστήσει τους θεατές.

Πέρα από τον προφανή ιστορικό συμβολισμό (η πρώτη παράσταση στην αναγεννημένη Ελλάδα έχει ως θέμα της Άλωση της Πόλης) αξιοσημείωτο είναι ότι αυτό το θεατρικό έργο του Ζαμπέλιου παρουσιάστηκε για πρώτη φορά επί σκηνής στην Κωνσταντινούπολη λίγο πριν την έκρηξη της Επανάστασης του 1821! Σύμφωνα με τη μαρτυρία που ακολουθεί, η παράσταση πραγματοποιήθηκε στο σπίτι ενός Έλληνα φαρμακοποιού στο Πέραν, το οποίο νοικιάστηκε προφανώς από μέλη της Φιλικής Εταιρείας, αλλά είχε άδοξο τέλος. Στην πηγή δεν αναφέρεται ο συγγραφέας του έργου, όμως, κατά τον W. Puchner, είναι βέβαιο ότι πρόκειται για το έργο του Ζαμπέλιου, το οποίο είχε δοθεί σε χειρόγραφη μορφή στον οργανωτή της παράστασης, τον Κεφαλλονίτη ζωγράφο Γεράσιμο Πιτσαμάνο.

Η πληροφορία προέρχεται από μαρτυρία του Άγγλου προτεστάντη πάστορα R. Walsh, ο οποίος διέμενε τότε στην Κωνσταντινούπολη και έζησε από κοντά τα δραματικά γεγονότα που εκτυλίχθηκαν από τη μέρα που έγινε γνωστό το ξέσπασμα της Ελληνικής Επανάστασης. Περιγράφει, μεταξύ άλλων, τον απαγχονισμό του Πατριάρχη Γρηγορίου του Ε΄, τις καταστροφές ελληνικών ναών και περιουσιών και τις καθημερινές σφαγές των Ελλήνων, που έντρομοι αναζητούσαν σωτηρία στις πρεσβείες των ευρωπαϊκών κρατών.

Και σημειώνει: «Η Αγγλική Πρεσβεία γέμισε από τους Έλληνες που κατοικούσαν στην περιοχή. Ανάμεσά τους και ένας Έλληνας καλλιτέχνης από την Κέρκυρα, ονόματι Πιτσαμάνος. Είχε προτείνει, λίγο πριν την Επανάσταση, το ανέβασμα ενός αρχαίου δράματος και προθυμοποιήθηκε να φροντίσει για τα σκηνικά και τις ενδυμασίες. Αλλά αντί για αρχαίο δράμα, διάλεξαν τελικά το έργο ενός Έλληνα της Βιέννης. Αναφερόταν στην Άλωση της Πόλης και τη σφαγή των Ελλήνων που είχαν καταφύγει στην Αγία Σοφία. Έμαθαν για την παράσταση οι Τούρκοι και πραγματοποίησαν έφοδο. Οι θεατές κατάφεραν να διαφύγουν, αλλά ο ιδιοκτήτης του σπιτιού, που το είχε παραχωρήσει με νοίκι, πιάστηκε. Ήταν φαρμακοποιός στο Πέραν. Μάταια έλεγε πως δεν είχε ιδέα για το σκοπό που το νοίκιασαν. Τον αποκεφάλισαν μπροστά στο μαγαζί του. Ο καλλιτέχνης, που είχε εφοδιάσει το θέατρο με τα σκηνικά και τις ενδυμασίες, θεωρήθηκε προπαγανδιστής των επαναστατικών ιδεών και για να αποφύγει τη σύλληψη κατέφυγε στην αγγλική πρεσβεία. Εκεί τον βρήκαν τα γεγονότα. Φιλοτεχνούσε τα πορτρέτα των Άγγλων. Μάζεψε μερικά χρήματα και με ρωσικό πλοίο ξέφυγε στην Οδησσό. Ύστερα εγκαταστάθηκε στην Πετρούπολη».

Επίλογος με τα λόγια του W. Puchner: «Θα έπρεπε να εξαρθεί η τόλμη του εγχειρήματος, όπως και η “ποίηση” των ιστορικών συμβολισμών: η Άλωση της Πόλης να παιχτεί στην ίδια την Πόλη λίγο πριν το 1821. Έως πρόσφατα η θεατρική ιστορία δε γνώριζε το συμβάν. Και δεν υπάρχει καλύτερο παράδειγμα για την άμεση πολιτική και επαναστατική λειτουργία του πατριωτικού ιστορικού δράματος στην Ελλάδα του 19^ου αιώνα».

  

* Το σημείωμα αυτό (γραμμένο για την εφ. "Μνήμη" του Συλλόγου Μικρασιατών Καβάλας, φ. 12, Μάιος 2013, σελ. 28) βασίστηκε σε δημοσιεύματα του Αυστριακού (και Έλληνα πλέον) καθηγητή Walter Puchner, συστηματικού μελετητή της ελληνικής δραματολογίας, κυρίως στο άρθρο του «Το θέμα της Άλωσης στην ευρωπαϊκή και τη νεοελληνική δραματολογία», στο συλλογικό (επιμ. Ευάγγελου Χρυσού), Η Άλωση της Πόλης, Αθήνα 1994. Για τις μαρτυρίες των Cochrane και Walsh, βλ. Κ. Σιμόπουλος, Πώς είδαν οι ξένοι την Ελλάδα του ’21 (τ. 1, σελ. 127 και τ. 5, σελ. 146, αντίστοιχα).