Μια φωτογραφία… Από τις Ελευθερές στη Σμύρνη (Μάης 1919)

Μια φωτογραφία… Από τις Ελευθερές στη Σμύρνη (Μάης 1919)*

Η ιστορική αυτή φωτογραφία -αφορμή για το παρόν σημείωμα- απαθανατίζει τη νηοπομπή που αποπλέει από το λιμένα των Ελευθερών (σημερ. Νέας Περάμου Καβάλας) στις 30 Απριλ./13 Μαΐου 1919 για να μεταφέρει την Ι Μεραρχία στη Σμύρνη. Η νηοπομπή περιλάμβανε τα πλοία "Θεμιστοκλής", "Πατρίς", "Συρία", "Ατρόμητος", "Καλουτάς", "Αθηνά", "Ρέπουλης", "Άρης", "Ξενία" (ή "Ξενούλα";), "Ουρανία", "Αίγλη", "Αλκυόνη", "Λόγχη", ίσως και κάποια από τα ελληνικά και αγγλικά αντιτορπιλικά της συνοδείας.

Τα μεταγωγικά πλοία είχαν συγκεντρωθεί εσπευσμένα στον όρμο των Ελευθερών μετά το προσωπικό τηλεγράφημα που έστειλε στις 24/7 Μαΐου ο Ελ. Βενιζέλος από το Παρίσι προς τον Υπουργό Εσωτερικών Εμμ. Ρέπουλη: «Πάντα διαθέσιμα πλοία δέον καταπλεύσωσι όσον τάχιστα εις λιμένα Ελευθερών, όπως παραλάβωσι πρώτην μεραρχίαν και μεταφέρωσιν αυτή εις Σμύρνην όπως καταλάβη στρατιωτικώς την πόλιν [...]». Ο πρωθυπουργός ζητούσε να επισπευσθούν οι ετοιμασίες της αναχώρησης, επειδή οι Ιταλοί είχαν ήδη καταλάβει τις νότιες περιοχές των μικρασιατικών παραλίων, και συνιστούσε εχεμύθεια, ώστε να μην προειδοποιηθούν οι Τούρκοι.

Με δεύτερο τηλεγράφημα της ίδιας ημέρας τόνιζε την ανάγκη να διαρρεύσουν παραπλανητικές φήμες: Ότι τα πλοία συγκεντρώνονται για τη μεταφορά νέων προσφύγων από τη Ρωσία, για την αποστολή στρατευμάτων στον Πόντο, όπου κινδύνευαν οι ελληνικοί πληθυσμοί, κ.ά.

Πρέπει εδώ να σημειώσουμε ότι παρά τις παρασκηνιακές διαβουλεύσεις στο Συμβούλιο της Διάσκεψης Ειρήνης στο Παρίσι και παρά τις διαβεβαιώσεις που είχαν δοθεί στο Βενιζέλο από τους ηγέτες των Μεγάλων Δυνάμεων (Ουίλσον των ΗΠΑ, Κλεμανσώ της Γαλλίας και Λόυδ Τζωρτζ της Βρετανίας), επίσημη απόφαση δεν είχε ληφθεί μέχρι τις 29/12 Μαΐου. Το πρωί αυτής της ημέρας είχε ολοκληρωθεί η επιβίβαση του στρατού -του πεζικού στις Ελευθερές, του πυροβολικού στον όρμο του Σταυρού και της διλοχίας Μηχανικού στην Καβάλα- και τα πλοία περίμεναν με αναμμένες τις μηχανές.

Το μέγα άγγελμα ήρθε με τα δύο τηλεγραφήματα του Βενιζέλου από το Παρίσι. Το πρώτο προς το Υπ. Εξ.: «Ταύτην την στιγμήν το Ανώτατον Συμβούλιον της Συνδιασκέψεως με πληροφορεί ότι εν τη σημερινή συνεδριάσει απεφάσισεν όπως το εκστρατευτικόν σώμα αναχωρήση αμέσως διά Σμύρνην. Η απόφασις ελήφθη παμψηφεί. Ζήτω το Έθνος!…».

Το δεύτερο είχε αποδέκτη τον πλοίαρχο Μαυρουδή, κυβερνήτη του Αβέρωφ, που βρισκόταν ήδη στη Σμύρνη και θα αναλάμβανε να αναγγείλει τη μεγάλη είδηση στη Δημογεροντία της ιωνικής μητρόπολης: «Ανώτατον Συμβούλιον Συνδιασκέψεως απεφάσισεν ομοφώνως όπως εκστρατευτικόν σώμα αναχωρήση αμέσως εκ Καβάλλας διά Σμύρνην... 29/12 Μαΐου 1919».

Το ξημέρωμα της 30ής Απρ./13 Μαΐου φανέρωσε στον όρμο των Ελευθερών ένα θέαμα εντυπωσιακό και επιβλητικό: έναν ολόκληρο στόλο από οπλιταγωγά και πολεμικά πλοία με χιλιάδες στρατευμένους νέους, που ετοιμάζονταν να αποπλεύσουν για μια σπουδαία αποστολή. Στις 5 το απόγευμα τα πλοία της νηοπομπής σηκώνουν άγκυρες και από το υπερωκεάνειο Θεμιστοκλής ακούγεται η μουσική του Εθνικού Ύμνου...

Τον πραγματικό σκοπό της συγκέντρωσης των στρατιωτικών δυνάμεων ελάχιστοι τον γνώριζαν στην αρχή. Όπως επιβεβαιώνεται και από δημοσιευμένες μαρτυρίες, μέχρι την τελευταία στιγμή οι περισσότεροι πίστευαν ότι θα κατευθυνθούν στη νότια Ρωσία - Ουκρανία για να ενισχύσουν τις ΙΙ και ΧΙΙΙ Μεραρχίες στον πόλεμο ενάντια στους Μπολσεβίκους. Ακόμη και στην ημερήσια διαταγή του διοικητή της Μεραρχίας, που εκδόθηκε την ώρα του απόπλου, δεν αναφέρεται ο τόπος προορισμού αλλά μόνο ο χαρακτήρας της αποστολής: «Οπουδήποτε και αν διευθυνθώμεν, πάντως πρόκειται να ελευθερώσωμεν υποδούλους αδελφούς μας...».

Η ιστορική αποστολή φανερώθηκε στους άντρες της Μεραρχίας εν πλω, όταν ανακοινώθηκε η ημερήσια διαταγή του Ελ. Βενιζέλου ως υπουργού των Στρατιωτικών: «Υπό των Μεγάλων Δυνάμεων απεφασίσθη η δι’ ελληνικού στρατού κατάληψις της Σμύρνης [...]. Σπανίως καθ’ όλην την μακράν ιστορίαν του εθνικού μας στρατού, ανετέθη εις εν εκ των τμημάτων του αποστολή τιμητικωτέρα της ιδικής σας. Αι ευχαί του έθνους ολοκλήρου σας συνοδεύουν»!

Στη Σμύρνη είχε αρχίσει η συγκλονιστική εθνική αγρυπνία...

 

Ετοιμάζοντας το θέμα "Από τις Ελευθερές στη Σμύρνη" (για τη "Μνήμη" του Συλλόγου Μικρασιατών Καβάλας) ζήτησα από το φίλο Θόδωρο Βακαλόπουλο μερικές από τις φωτογραφίες που είχαν τραβήξει οι στρατιωτικοί στα τέλη Απριλίου 1919 στον καταυλισμό των Ελευθερών (ήξερα ότι τις είχε αγοράσει από κάποια δημοπρασία). Τον ευχαριστώ για την πρόθυμη παραχώρηση. Αυτοί οι νέοι άντρες τις επόμενες ημέρες θα βρίσκονταν στη Σμύρνη και στα μέτωπα του πολέμου. Άραγε πόσοι απ' αυτούς επεστρεψαν; Πόσοι άφησαν τα νιάτα και τα όνειρά τους στη γη της Μικρασίας;

Η Ι Μεραρχία ανήκε στο Α΄ Σώμα Στρατού, έδρευε στη Λάρισα και συγκροτούνταν κυρίως από Θεσσαλούς. Για τη δράση της στους Βαλκανικούς Πολέμους είχε κερδίσει την επωνυμία “σιδηρά”. Στα τέλη του 1917 το Σώμα είχε μετασταθμεύσει στη Θεσσαλονίκη και με την απελευθέρωση της Ανατ. Μακεδονίας το Στρατηγείο είχε εγκατασταθεί στην Καβάλα. Στις αρχές του 1919 οι δύο από τις τρεις μεραχίες του, η ΙΙ και η ΧΙΙΙ, με 23.500 άνδρες, είχαν αναχωρήσει από τις Ελευθερές για την Ουκρανία, στο πλαίσιο της συμμαχικής εκστρατείας εναντίον των μπολσεβίκων.

Η Ι Μεραρχία είχε παραμείνει στη περιοχή Πραβίου (Ελευθερούπολης), υπό τη διοίκηση του Συνταγματάρχη Πυροβολικού Ζαφειρίου Νικόλαου, και το Μάιο 1919 είχε την ακόλουθη διάταξη: Το Στρατηγείο και το 5ο Σύνταγμα Πεζικού (Τρικάλων) υπό τον Αντισυνταγματάρχη Τσάκαλο Κωνσταντίνο ήταν στρατοπεδευμένο στην Ελευθερούπολη. Το 4ο Σύνταγμα Πεζικού (Λάρισας), υπό τον Αντισυνταγματάρχη Σχινά Αλέξανδρο, κοντά στο λιμάνι των Ελευθερών. Το 1/38 Σύνταγμα Ευζώνων (Καρδίτσας) υπό τον Αντισυνταγματάρχη Σταυριανόπουλο Διονύσιο στη Νικήσιανη. Οι Ια και Ιβ Μοίρες Ορειβατικού Πυροβολικού βρίσκονταν σε πορεία από τη Θεσσαλονίκη προς την Ελευθερούπολη. Οι υπόλοιπες δυνάμεις και υπηρεσίες της Μεραρχίας στάθμευαν στην περιοχή Πράβι – Παλιοχώρι. 

* Το κείμενο πρωτοδημοσιεύτηκε στη "Μνήμη" του Συλλόγου Μικρασιατών Καβάλας, φ. 21 (Μάιος 2016).