Η ελληνική κρίση και τα διδάγματα της Ιστορίας

Η ελληνική κρίση και τα διδάγματα της Ιστορίας*

Γιορτινές οι μέρες, αλλά η ατμόσφαιρα στην Ελλάδα καταθλιπτική. Το χειρότερο δεν είναι η απειλή της οικονομικής κατάρρευσης και η γενικευμένη κοινωνική κρίση. Ούτε η διεθνής απαξίωση της χώρας, ο χλευασμός των άλλων, τα δηλητηριώδη σχόλια των ξένων μέσων ενημέρωσης. Ούτε ακόμη ο διάχυτος φόβος και η ανασφάλεια για το μέλλον της πατρίδας και των παιδιών μας. Το πιο ανησυχητικό είναι ότι ο λαός μας έχει χάσει το αίσθημα της αυτοεκτίμησης και της αυτοπεποίθησης. Η απαισιοδοξία διαπερνά όλη τη δημόσια σφαίρα και διαχέεται και στην ιδιωτική.

«Δειλοί, μοιραίοι κι άβουλοι αντάμα, προσμένουμε ίσως κάποιο θάμα»; Αυτοί που πιστεύουν ότι το «παν απόλλυται», ότι ζούμε στην εποχή του «finis Graeciae» (του τέλους της Ελλάδος), ότι αυτό το «κράτος» είναι ανίκανο κι αυτός ο λαός άχρηστος, όλοι αυτοί πρέπει να θυμηθούν ή να μάθουν ότι αυτή η χώρα κι αυτός ο λαός έχουν αστείρευτες δυνάμεις, ότι μπόρεσαν στο παρελθόν να ξεπεράσουν πολύ μεγαλύτερες κρίσεις και να αναγεννηθούν από τις στάχτες τους.

Ο λόγος, λοιπόν, στην Ιστορία. Στη δεκαετία του 1920, αμέσως μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή, τότε που το νεοελληνικό κράτος έκανε ένα νέο ξεκίνημα (το δεύτερο μετά την Επανάσταση του 1821).

Αυτή η νέα αρχή θεμελιώθηκε πάνω σε μια εθνική συμφορά και χτίστηκε υπό τις χειρότερες προϋποθέσεις: Τις συνέπειες μιας δεκαετίας πολέμων (1912-1922), την οικονομική κρίση και τα δυσβάσταχτα χρέη, τον εθνικό διχασμό (βενιζελικοί – αντιβενιζελικοί), την πολιτική αστάθεια, την εθνική ταπείνωση.

Υπό τις συνθήκες αυτές, η ξαφνική εγκατάσταση περίπου 1,5 εκατομμυρίου προσφύγων (που αντιστοιχούσαν γύρω στο 30% του έως τότε πληθυσμού της) μπορούσε να οδηγήσει τη χώρα σε ένα γενικευμένο χάος και μια ολική ανθρωπιστική καταστροφή. Αυτό ήταν το λογικά αναμενόμενο.

Κι όμως, μέσα απ’ όλα αυτά γεννήθηκε ένα “θαύμα”. Ας ακούσουμε τη μαρτυρία του Henry Morgenthau, συγγραφέα του βιβλίου I was sent to Athens, που εκδόθηκε το 1929 στη Νέα Υόρκη. Ο αμερικανοεβραίος Μοργκεντάου, ένθερμος φιλέλληνας και πρώτος πρόεδρος της Επιτροπής Αποκαταστάσεως Προσφύγων, πρωτοήρθε στην Ελλάδα το 1923, τότε που «το πρώτο χάος μιας μεγάλης συμφοράς φαινόταν να έχει αποδιοργανώσει ανεπανόρθωτα τη ζωή του έθνους». Επέστρεψε εδώ μετά από έξι χρόνια, το 1929, είδε και έγραψε τα εξής: «Οι σημερινοί Έλληνες επιτέλεσαν ένα από τα πιο μνημειώδη επιτεύγματα της εποχής μας, ένα κατόρθωμα που εμπνέει, έναν πραγματικά ηράκλειο άθλο, για τον οποίο κάθε έθνος θα ήταν εξαιρετικά περήφανο».

Ο Χ.Μ. αναρωτιέται τι θα έκανε η κραταιά Αμερική αν ξαφνικά έφταναν στα λιμάνια της 26 εκατομμύρια εξαθλιωμένοι άνθρωποι. Θα μπορούσε να ανταποκριθεί στις τεράστιες άμεσες ανάγκες τους και στη συνέχεια να τους αποκαταστήσει;

«Ένα παρόμοιο ακριβώς επίτευγμα, όχι σε απόλυτους αριθμούς αλλά σε ποσοστά, πραγματοποιήθηκε από την Ελλάδα στα έξι τελευταία χρόνια κι όμως ο περισσότερος κόσμος δε γνωρίζει τίποτα γι’ αυτό… Δεν υπάρχει στα έργα του Ομήρου σελίδα που να είναι τόσο συναρπαστική όσο αυτό το σύγχρονο έπος του ελληνικού λαού… Οι σύγχρονοι Έλληνες επέδειξαν τις αρετές που κατέστησαν ενδόξους τους προγόνους τους: το θάρρος του Αχιλλέα, τη σοφία του Αγαμέμνονα, την εφευρετικότητα του Οδυσσέα και τον οίκτο των ίδιων των ολύμπιων θεών…».

Τα λόγια του Μοργκεντάου μπορεί να υποκρύπτουν και κάποιον αυτοεγκωμιασμό, όμως δεν είναι λόγια του αέρα. Η αποκατάσταση των προσφύγων στην Ελλάδα είναι ένα από τα μεγαλύτερα ειρηνικά επιτεύγματα στην σύγχρονη ιστορία!

Καβάλα, φθινόπωρο 1922. Παραπήγματα προσφύγων στο λιμάνι. Σε πρώτο πλάνο στάμνες με νερό για τις στοιχειώδεις ανάγκες τους

Δύσκολα μπορούμε σήμερα να συνειδητοποιήσουμε το μέγεθος του κατορθώματος: Στην τότε μικρή και φτωχή Ελλάδα δημιουργήθηκαν εκατοντάδες κωμοπόλεις και χωριά σε κάθε γωνιά της χώρας και δίπλα στις μεγαλουπόλεις οργανώθηκαν οι νέες προσφυγικές συνοικίες. Οι ξεριζωμένοι στεγάστηκαν σε παλιά οικήματα, σε πρόχειρες κατασκευές ή σε νέους προσφυγικούς συνοικισμούς.

Με την πιο σοφή και δίκαιη αγροτική μεταρρύθμιση που γνώρισε ο ευρωπαϊκός χώρος, η γη μοιράστηκε σε μικρούς αλλά ίσους κλήρους, ώστε να μπορούν όλοι κάπου να στηριχθούν. Στους δικαιούμενους αγροτική αποκατάσταση παραχωρήθηκαν σπίτια, χωράφια, ζώα και εργαλεία. Τεράστιες άγονες και ελώδεις εκτάσεις αξιοποιήθηκαν, έγιναν καλλιεργήσιμες και η παραγωγή αυξήθηκε εντυπωσιακά.

Το κράτος στήριξε τους πολίτες στις δύσκολες στιγμές τους: Εξασφάλισε εργασία στους πιο αδύναμους και σε πολλούς έδωσε χρήματα για το νέο ξεκίνημα της ζωής τους. Επιπλέον με τους οργανισμούς του (λ.χ. τη νεοσυσταθείσα Αγροτική Τράπεζα) βοήθησε τους αγρότες και τους προστάτευσε από την εκμετάλλευση των ισχυρών. Παράλληλα με την ίδρυση ποικίλων συνεταιρισμών ενίσχυσε την αυτοοργάνωσή τους και την ανάπτυξη συλλογικού πνεύματος.

Στις τοπικές κοινωνίες οι μορφωμένοι και προοδευτικοί άνθρωποι (εκπαιδευτικοί, γιατροί και δικηγόροι, γεωπόνοι και μηχανικοί, εγγράμματοι ιερείς, τεχνικοί, υπάλληλοι συνεταιρισμών και οργανισμών κ.ά.), με τις γνώσεις και τις δεξιότητές τους στάθηκαν πρωτοπόροι και καθοδηγητές στον κοινό αγώνα για την επιβίωση και την πρόοδο.

Σ’ όλη τη χώρα έγιναν μικρά και μεγάλα έργα υποδομής, άρδευσης, ύδρευσης, δρόμοι, κτίρια κ.ά., που βελτίωσαν τις συνθήκες ζωής. Φτιάχτηκαν αγροτικά ιατρεία, νοσοκομεία και σανατόρια, η ελονοσία και η φυματίωση περιορίστηκαν, οι άρρωστοι δεν βρίσκονταν πια στο έλεος του θεού. Κτίστηκαν σχολεία, αυξήθηκε εντυπωσιακά ο αριθμός των δασκάλων και των μαθητών, τα παιδιά, αγόρια και κορίτσια, μάθαιναν γράμματα.

Καβάλα 1923. Ορφανά της Near East από τη Μικρά Ασία αποβιβάζονται στο λιμάνι της νέας πατρίδας τους

Κι όλα αυτά (και πόσα άλλα) μέσα σε λίγα χρόνια! Η νέα Ελλάδα, που θεμελιώθηκε το 1922, ήταν το δημιούργημα του κόπου των Ελλήνων και της συμπαράστασης του κράτους τους. Δημιουργήθηκε από το τίποτα, από την καταστροφή. Στήθηκε με σωστή οργάνωση και σκληρή δουλειά. Οικοδομήθηκε με τον ιδρώτα και το μόχθο των απλών ανθρώπων, γηγενών και προσφύγων, με τη δύναμη και την αξιοσύνη τους, με την πειθαρχία, και τη συλλογικότητά τους.

Από το μεγάλο αυτό επίτευγμα γεννήθηκαν μερικά υπέροχα αισθήματα: Η αξιοπρέπεια, η αυτοεκτίμηση και η αυτοπεποίθηση, μια περηφάνια για την πατρίδα κι ένας βαθύς πατριωτισμός. Μέχρι το 1940-1944 ήταν ακμαία και εκδηλώθηκαν ορμητικά στα μέτωπα του πολέμου, στις πόλεις, στα χωριά, στα βουνά, απάντηση στο κάλεσμα της πατρίδας. Αποδυναμώθηκαν αργότερα, στα χρόνια του εμφύλιου διχασμού. Πόσο μας λείπουν σήμερα αυτά τα αισθήματα και πόσο ανάγκη τα έχουμε!

Η θεραπεία της ελληνικής κακοδαιμονίας είναι βέβαια ζήτημα πολιτικών αποφάσεων και χειρισμών. Απαιτεί όμως και μια πανεθνική κινητοποίηση ψυχών και συνειδήσεων, ένα συλλογικό αίσθημα ευθύνης, μια στροφή από το «εγώ» στο «εμείς». Σήμερα, ίσως περισσότερο από ποτέ, έχουμε ανάγκη από ένα νέο πατριωτισμό, σαν αυτόν που μας δίδαξε η γενιά των παππούδων μας.

 

Αρχές Οκτωβρίου 1922. Από την άφιξη προσφύγων στην Καβάλα

* Κάτι άλλο έψαχνα, και βρήκα αυτό το κείμενο. Γράφτηκε στα τέλη του 2009 για τη “Μνήμη” του Συλλόγου Μικρασιατών Καβάλας (στις αρχές της “κρίσης”) και δημοσιεύτηκε στο φύλλο του Ιανουαρίου 2010, πριν από εννέα χρόνια. Σήμερα μου φαίνεται πολύ συναισθηματικό και υπερβολικά αισιόδοξο (ίσως και αφελές σε ορισμένα σημεία), αλλά πάντως “αληθινό”…