Πριν από 500 χρόνια... Μια απογραφή στην Καβάλα (1519)

Πριν από 500 χρόνια... Μια απογραφή στην Καβάλα (1519)

Ξυλογραφία M.A. Walker, 1860

Πριν από 500 χρόνια διενεργήθηκε (και) στην Καβάλα απογραφή πληθυσμού για φορολογικούς σκοπούς. Σύμφωνα με το οθωμανικό κατάστιχο του 1519, η Καβάλα κατοικούνταν από 22 μουσουλμανικές φορολογούμενες οικογένειες (χανέδες, εστίες),  61 μη μουσουλμανικές, 10 χήρες με δικό τους νοικοκυριό και 2 άγαμους, επίσης μη μουσουλμάνους. Ο συνολικός πληθυσμός του οικισμού ανερχόταν σε περίπου 420 άτομα, με τους χριστιανούς να είναι τριπλάσιοι των μουσουλμάνων.

Τα δημογραφικά στοιχεία του οθωμανικού κατάστιχου παρουσιάζουν την Καβάλα των 93 οικογενειών ως μια ασήμαντη πολίχνη. Για έχουμε ένα μέτρο σύγκρισης σημειώνουμε ότι το ίδιο έτος στη Δράμα απογράφονται 269 χανέδες, στο Σιδηρόκαστρο 387, στη Ζίχνη 706, στις Σέρρες 1.283 και στο Θεολόγο της Θάσου 230.

Άξια μνείας είναι και η εξής σχετική πληροφορία: Σε βενετσιάνικο έγγραφο του 1519 αναφέρεται ότι ο σουλτάνος πέρασε από ένα έρημο και επικίνδυνο μέρος που ονομάζεται Καβάλα, όπου λίγο έλειψε να συλληφθεί αιχμάλωτος από πειρατές!

Είναι γνωστό ότι από την επαύριον της βίαιης κατάληψής της (1391) η Χριστούπολη - Καβάλα εμφανίζει έντονα τα συμπτώματα της πλήρους εγκατάλειψης, ίσως και της πρόσκαιρης ερήμωσης (μέχρι το 1530 αρκετές δυτικές πηγές κάνουν λόγο για έρημη και ακατοίκητη πόλη). Το 1425 ανοικοδομείται η κατεστραμμένη βυζαντινή ακρόπολη και η χερσόνησος της Καβάλας μετατρέπεται σε ένα κάστρο με αποκλειστικά στρατιωτικό χαρακτήρα. 

Η εγκατάσταση της στρατιωτικής φρουράς αποκαθιστά κάπως το αίσθημα ασφάλειας έναντι των ληστών και πειρατών που λυμαίνονταν την περιοχή και δημιουργεί τις προϋποθέσεις για κατοίκηση στην παράλια θέση. Άλλωστε ορισμένες επαγγελματικές ομάδες, όπως γεωργοί, κτηνοτρόφοι, ψαράδες, κτίστες, τεχνίτες κ.ά., ήταν πλέον απαραίτητες για την τροφοδοσία και τις βοηθητικές εργασίες του στρατοπέδου. Μπορούμε λοιπόν να εικάσουμε ότι σταδιακά, ίσως και πριν από τα μέσα του 15ου αιώνα, αρχίζουν να εγκαθίστανται στη χερσόνησο της Καβάλας οι πρώτοι νέοι κάτοικοί της. [1]

Αυτή την πραγματικότητα αντανακλούν προφανώς οι απογραφές του 1478/9 (πρώτη σαφής μαρτυρία για την κατοικημένη πόλη Καβάλα) και του 1519. Και οι δύο καταγράφουν, με διαφορά 40 χρόνων, έναν πληθυσμό 420 - 450 ατόμων, που αποτελείται κυρίως από χριστιανούς (πάνω από 85% το 1478/9, σχεδόν 75% το 1519). Πρόκειται μάλλον για απόγονους των παλιών κατοίκων της κατεστραμμένης Χριστούπολης, οι οποίοι είχαν εγκατασταθεί σε κοντινούς οικισμούς και διατηρούσαν δεσμούς με το γενέθλιο τόπο.

Εξ ίσου λογικό είναι να υποθέσουμε ότι ο ισχνός μουσουλμανικός πληθυσμός του οικισμού περιλαμβάνει τους φρουρούς του κάστρου, κάποιους διοικητικούς υπαλλήλους και λίγους εξισλαμισμένους χριστιανούς (3 οικογένειες αναφέρονται στο κατάστιχο του 1478/9). 

Τα αμέσως επόμενα χρόνια η πορεία της Καβάλας αναστρέφεται. Κατά τη μακρά βασιλεία (1520-1566) του σουλτάνου Σουλεϊμάν του Μεγαλοπρεπούς αρχίζει μια πολιτική ανασυγκρότησης, στο πλαίσιο της οποίας οι πόλεις στρατηγικής και οικονομικής σημασίας “δημιουργούνται εξαρχής”, με απόφαση του σουλτάνου, ή γίνονται αντικείμενο ιδιαίτερης μέριμνας. Μεταξύ αυτών και η Καβάλα, λόγω της προνομιακής της θέσης.

Έτσι γύρω στα 1530 εκτελούνται στην Καβάλα μεγάλης κλίμακας έργα υποδομής για την άμυνα και την ύδρευση: Ανακατασκευάζεται η ακρόπολη και πιθανότατα διαπλατύνεται με την προσθήκη του εξωτερικού της περίβολου· ανοικοδομούνται τα παλιά περιμετρικά τείχη της χερσονήσου και κτίζεται ο νέος περίβολος της πόλης, με τον οποίο επεκτείνονται τα όριά της· επισκευάζεται ριζικά το παλιό υδραγωγείο, που παίρνει τη σημερινή εντυπωσιακή του μορφή (Καμάρες). Ακόμη ιδρύεται το μεγάλο Ιμαρέτ του Ιμπραήμ πασά, που περιλαμβάνει πολλά ιδρύματα κοινής ωφέλειας (τζαμιά, μεντρεσέδες, πτωχοκομεία κλπ.) αλλά και έργα προσοδοφόρα (χάνια, λουτρά, καταστήματα κλπ.).

Αυτή η τεράστια επένδυση σε νέα δημόσια οικοδομήματα (υδραγωγείο, αμυντικά έργα και ιδρύματα) συνδυάζεται με ένα οργανωμένο εποικιστικό πρόγραμμα (μεταφορά μουσουλμανικού πληθυσμού από τη Μικρά Ασία και εβραϊκού από την Ουγγαρία) και με την παροχή φορολογικών κινήτρων για εγκατάσταση στην παράλια πόλη.

Τα αποτελέσματα είναι θεαματικά: Την πληθυσμιακή αποψίλωση ακολουθεί η γρήγορη ανάκαμψη, την εικόνα του “έρημου” και κατεστραμμένου αστικού τοπίου διαδέχεται η εικόνα “ενός πολύ όμορφου οικισμού” και η Καβάλα αρχίζει να αποκτά τις υποδομές και τις λειτουργίες μιας μικρής πόλης.[2]

Στα 1569, πενήντα χρόνια μετά την απογραφή του 1519, ένα άλλο οθωμανικό κατάστιχο εμφανίζει την πόλη με σχεδόν τριπλάσιο πληθυσμό και αντεστραμμένη την αναλογία μεταξύ των εθνοθρησκευτικών ομάδων. Μία “ανάγνωση” της πηγής δίνει 174 μουσουλμανικές οικογένειες (χανέδες), 52 χριστιανικές και 30 εβραϊκές, δηλ. ένα σύνολο 256 νοικοκυριών. Στο σύνολο των περίπου 1.200 κατοίκων, οι μουσουλμάνοι αποτελούν το 68%, οι χριστιανοί το 20% και οι εβραίοι περίπου το 12%. Σύμφωνα με τα δεδομένα του κατάστιχου, το 1/3 του μουσουλμανικού πληθυσμού της πόλης προερχόταν από εξισλαμισμούς.

Το φορολογικό κατάστιχο του 1569 μαρτυρεί και μια σχετικά αναπτυγμένη δραστηριότητα αγοράς: Το 90% της φορολογικής απόδοσης της πόλης προέρχεται από τους φόρους της αγοράς και τις προσόδους από το ζυγιστήριο (καντάρ).

[1] «Από τη βυζαντινή Χριστούπολη στην οθωμανική Καβάλα. Η κατάληψη της πόλης και οι συνέπειες. Ιστορικά δεδομένα και ερωτηματικά»,  στο https://lykourinos-kavala.blogspot.com/2017/01/blog-post_23.html

[2] «Η οθωμανική Καβάλα. Από την καταστροφή στην ανασυγκρότηση της πόλης. Τα μεγάλα δημόσια έργα, οι εποικισμοί, οι εξισλαμισμοί» στο https://lykourinos-kavala.blogspot.com/2017/01/blog-post_29.html